بازار آریا - اقتصادنیوز : در حدود یک دهه گذشته، هزاران اویغور از چین، از طریق ترکیه خود را به سوریه رسانده‌اند.
فارین پالسی با انتشار یادداشتی مدعی شد: در یکی از بعدازظهرهای جمعه اخیر در مسجد اموی دمشق، پایتخت سوریه، جنگجویان اویغور به عنوان یکی از گروه‌های شورشی با یونیفرم نظامی در کنار هزاران نمازگزار دیگر در نماز جمعه شرکت کردند.
از زمان سقوط بشار اسد، اویغورها حضور آشکارتری در دمشق یافته‌اند، اما آینده‌ آن‌ها در کشور نامعلوم و ممکن است مانعی برای دولتی جدید در سوریه باشد که در تلاش است قدرت‌های جهانی را قانع کند که توانایی کنترل جنگجویان خارجی و جلوگیری از تهدیدهای فرامرزی را دارد.
پشت پرده حضور اویغورها در چین
این نشریه در ادامه یادداشت خود ادعا کرد: در حدود یک دهه گذشته، هزاران اویغور از چین، از طریق ترکیه خود را به سوریه رسانده‌اند. امروزه، رهبران اویغور در سوریه می‌گویند جمعیت آن‌ها در این کشور حدود 15 هزار نفر است که از این تعداد، پنج هزار نفر جنگجو هستند.
بیشتر آن‌ها در شهر تحت کنترل شورشیان، ادلب، یا در محله‌هایی نزدیک شهر جسر الشغور زندگی می‌کنند. اویغورها که بسیاری از سوری‌ها آن‌ها را «ترکستانی» می‌نامند، مدارسی افتتاح کرده و پمپ بنزین‌ و رستوران‌هایی راه‌اندازی کرده‌اند. در نانوایی‌های محلی، نان‌های گرد و ضخیم سنتی می‌پزند که برخی از همسایگان سوری‌شان هم به آن علاقه‌مند شده‌اند. اکثریت قریب به اتفاق آن‌ها گذرنامه ندارند، اما مانند دیگر ساکنان مناطق شورشی، کارت شناسایی دارند و صدها نفر از آن‌ها در دانشگاه ادلب ثبت‌نام کرده‌اند؛ جایی که دولت موقت اعلام کرده است اویغورها مانند سوری‌ها می‌توانند به‌صورت رایگان تحصیل کنند.
دولت موقت سوریه آن‌ها را در ساختار رسمی نظامی خود گنجانده است، که نشانه‌ای از نقش جنگجویان اویغور در سرنگونی دولت اسد به‌شمار می‌رود؛ جنگی که به گفته رهبران اویغور، حدود 11 هزار کشته از میان آنان برجای گذاشته است. در ژانویه، صدها فرمانده نظامی با یونیفورم گردهم آمدند تا اولین سخنرانی احمد الشرع، رهبر سوریه پس از سقوط اسد را بشنوند و در میان آنان، عبدالعزیز داوود خدابردی، اویغوری اهل روستایی در نزدیکی آق‌سو در چین، حضور داشت.
خدابردی در سال 2012 به سوریه آمد و شاخه محلی حزب اسلامی ترکستان (TIP) را که بیشتر اویغورهای سوری به آن وابسته‌اند، رهبری می‌کند. او به‌عنوان فرمانده لشکر 133 شورشیان، نقش مهمی در پایان دادن به دولت اسد ایفا کرد و در نتیجه، به درجه سرتیپی در ارتش سوریه ارتقا یافت و دو اویغور دیگر به درجه سرهنگی منصوب شدند.
در مجموع، حدود شش جنگجوی خارجی چنین مقام‌هایی را در سوریه‌ نوین دریافت کرده‌اند. حضور حزب اسلامی ترکستان در سوریه می‌تواند برای آینده کشور و تلاش آن برای لغو تحریم‌های بین‌المللی، پیامدهایی جدی به همراه داشته باشد. گروه «هیئت تحریرالشام» (HTS) که پیشتاز حمله علیه دولت اسد بود و اکنون منحل و در دولت جدید ادغام شده است، از سوی سازمان ملل به‌عنوان گروهی تروریستی شناخته می‌شود.
چین اعلام کرده است که حضور گروه‌هایی نظیر حزب اسلامی ترکستان همچنان مانعی برای حمایت این نهاد از تغییر این برچسب تروریستی است. با این حال، دیدگاه‌های پکن درباره این گروه در تضاد با نگرانی‌ها نسبت به رفتار دولت چین با اقلیت اویغور در داخل این کشور قرار دارد؛ نگرانی‌هایی که با گزارش‌هایی درباره بازداشت‌های گسترده و ادعای تلاش‌های دولتی برای از بین بردن هویت دینی و فرهنگی این گروه قومی شدت یافته‌اند.

فرصتی برای ادعای استقلال
سیاست‌های چین در منطقه سین‌کیانگ یا به گفته برخی اویغورها، ترکستان شرقی، باعث جلب همدلی کشورهای غربی نسبت به این اقلیت شده و دیاسپورای اویغور را جسور ساخته تا آشکارا خواستار استقلال از پکن شوند. از منظر دیاسپورای اویغور در سطح جهان، حزب اسلامی ترکستان نخستین نیروی مسلح موفق در راه آرمان آن‌ها به‌شمار می‌رود.
روکیه تورداشت، استاد دانشگاه اویغور-کانادایی و رئیس پیشین فدراسیون ترکستان شرقی در کانادا، گفت: «ما به آن‌ها افتخار می‌کنیم. صحنه‌هایی که در آن زندانیان سوری آزاد می‌شدند، به ما امید داده‌اند که اویغورها هم روزی آزاد خواهند شد»؛ کسانی که به باور برخی تخمین‌ها، صدها هزار نفرشان در زندان‌ها و اردوگاه‌های موسوم به بازآموزی در چین نگهداری می‌شوند.
تورداشت گفت: «برخی می‌گویند وقتی درهای زندان‌های اسد را باز کردند، بسیار گریه کردند چون احساس می‌کردند انگار دارند درهای زندان‌های چین را باز می‌کنند». مانند بسیاری از اویغورهایی که سر از سوریه درآوردند، خدابردی سال‌ها به‌دنبال مکانی برای اقامت در خارج از چین بود. این مرد 48 ساله در دهه‌های 1990 و 2000 بارها در چین زندانی شد. در سال 2010، با استفاده از گذرنامه‌ای جعلی، ابتدا به مالزی رفت. سپس به ایران و از آن‌جا به افغانستان سفر کرد، جایی که با گروه‌های نوپای شبه‌نظامی اویغور تماس گرفت؛ گروه‌هایی که در میان حملات پهپادی آمریکا در افغانستان و عملیات‌های نظامی پاکستان در وزیرستان، با دشواری حضور خود را حفظ می‌کردند.
مهاجران اویغوری که در دهه 1990 به افغانستان رفته بودند، اجازه اقامت از سوی طالبان دریافت کردند. تا سال 1998، یکی از رهبران اویغور به نام حسن محسوم، اردوگاه‌های آموزشی برپا کرده و گروهی را با نام «جنبش اسلامی ترکستان شرقی» (ETIM) تأسیس کرد. پس از سال 2001، چین موفق شد این جنبش را در فهرست گروه‌های تروریستی ایالات متحده قرار دهد.
پس از آن، رهبران گروه به وزیرستان پاکستان گریختند و ارتباط خود را با القاعده نزدیک‌تر کردند. محسوم در سال 2003 در حمله نظامی پاکستان به یکی از پایگاه‌های القاعده کشته شد. جانشین او، عبد‌الحق ترکستانی، در سال 2005 به شورای رهبری القاعده پیوست و علی‌رغم حملات پهپادی آمریکا، جان سالم به‌در برد. با این حال، شمار اعضای گروه به حدی کاهش یافت که ایالات متحده در سال 2020 آن را از فهرست گروه‌های تروریستی خارج کرد و اعلام نمود: «هیچ مدرک معتبری مبنی بر ادامه فعالیت این حزب وجود ندارد.»
با این وجود، پکن همچنان معتقد است حزب اسلامی ترکستان همان جنبش اسلامی ترکستان شرقی است که با نامی جدید فعالیت می‌کند و همچنان با القاعده در ارتباط است. دولت چین حوادثی چون ترور ائمه طرفدار دولت، حملات با چاقو و حتی بمب‌گذاری انتحاری سال 2016 در سفارت چین در بیشکک قرقیزستان را به این گروه نسبت می‌دهد.
شان رابرتز، استاد دانشگاه جورج واشنگتن و پژوهشگر جمعیت‌های اویغور، می‌گوید: دهیچ‌یک از این حملات به‌طور قطعی به حزب اسلامی ترکستان (TIP) یا جنبش اسلامی ترکستان شرقی (ETIM) نسبت داده نشده‌اند.
سخنگوی حزب اسلامی ترکستان در سوریه هم تأکید کرده که این گروه مسئول چنین حملاتی نبوده است و این جریان هیچ‌گونه تمایلی به اجرای عملیات‌های تروریستی بین‌المللی ندارد، زیرا این‌گونه اقدامات با هدف بلندمدت آن‌ها برای جلب حمایت سیاسی جهانی در تضاد است و همچنین این گروه دیگر هیچ‌گونه ارتباطی با القاعده ندارد.

زمانی که خدابردی در سال 2012 به سوریه رفت، موجی از مهاجرت اویغورها به این کشور در جریان بود. بنا به برخی برآوردها، هزاران جوان اویغور عمدتاً از طریق ترکیه به مناطق تحت کنترل شورشیان در سوریه وارد شدند. رابرتز که مصاحبه‌های گسترده‌ای با این مهاجران انجام داده، می‌گوید این روند تا حدی با رضایت ضمنی دولت ترکیه همراه بوده است.
به گفته او، ترکیه در تلاش بود تا تعادلی میان منافع خود حفظ کند؛ از یک‌سو، میلیون‌ها پناهجوی سوری را میزبانی می‌کرد و از سوی دیگر، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، در پی آن بود که حمایت عمومی از آرمان اویغورها را حفظ کند تا نظر مساعد ملی‌گرایان را جلب نماید.
رابرتز گفت: «بسیاری از کسانی که در نهایت به سوریه رفتند، پیش‌تر از چین به ترکیه مهاجرت کرده بودند. به‌نظر می‌رسد برخی افراد در ترکیه و شاید با تأیید مقامات دولتی، به آن‌ها پیشنهاد کردند که به سوریه بروند. به آن‌ها گفته شده بود که در آنجا می‌توانند با یک گروه همکاری کنند، آموزش نظامی ببینند و شاید روزی به کشورشان بازگردند و برای سرزمین خود بجنگند، در حالی که خانواده‌هایشان تحت حمایت خواهند بود».

تهدیدی برون مرزی برای چین
حزب اسلامی ترکستان در سوریه اعلام کرده که اعضایش در ابتدا به‌دنبال مکانی برای سکونت بوده‌اند، اما بسیاری از آن‌ها در ادامه به مبارزه علیه اسد پیوستند. پیشتر جنگجویان حزب اسلامی ترکستان در عملیات‌های شورشیان در جسرالشغور، حلب، ادلب و لاذقیه شرکت کردند. خدابردی در حملات هوایی دولت اسد، اعضای خانواده‌اش از جمله همسر و دو پسرش را از دست داد.
او در سال 2021 از آکادمی نظامی هیئت تحریرالشام (HTS) در ادلب فارغ‌التحصیل شد و در اواخر سال 2024 فرماندهی نیروهایی را برعهده داشت که در یورش گسترده‌ای شرکت کردند که در نهایت باعث ورود شورشیان به دمشق شد. رابرتز می‌گوید احتمال باقی‌ماندن ارتباط جزب اسلامی ترکستان با گروه‌های افراطی جهانی، موجب شده برخی از رهبران دیاسپورای اویغور از حمایت علنی از این گروه خودداری کنند.
به گفته او، بسیاری از گروه‌های اویغور در غرب «حتی از پذیرش وجود این گروه هم طفره رفته‌اند و آن را توطئه‌ای از سوی چین برای بی‌اعتبار ساختن‌شان در سطح جهانی قلمداد می‌کنند.» در مقابل، برخی دیگر بر این باورند که «باید به سرنگونی اسد، افتخار کنیم. این نشان می‌دهد اگر روزی دولتی داشتیم، می‌توانستیم ارتشی واقعی داشته باشیم.»
یکی از این گروه‌ها، «اتحادیه بین‌المللی سازمان‌های ترکستان شرقی» است که نزدیک به دو دهه در ترکیه فعال بوده است. این تشکل عمدتاً محافظه‌کار به رهبری هدایت اوغوزهان اداره می‌شود؛ اویغوری اهل کاشغر که در پاکستان تحصیل کرده و بعدها در ترکیه ساکن شده است. اوغوزهان در بیانیه‌ای در شبکه‌های اجتماعی نوشت: «سقوط اسد توسط سوری‌ها و تصاحب حکومت، بارقه‌ای بزرگ از امید برای ما، مردم ترکستان شرقی، بود».
آینده جزب اسلامی ترکستان در سوریه بستگی به نوع امتیازهایی دارد که دولت جدید ممکن است به قدرت‌های خارجی بدهد. از نظر فنی، خدابردی و هزاران جنگجوی اویغور عضو این جریان اکنون بخشی از ارتش سوریه به‌شمار می‌آیند. اما آن‌ها هنوز تابعیت سوری ندارند.
احمد الشرع، رهبر جدید سوریه، اعلام کرده که جنگجویان خارجی بخش جدایی‌ناپذیری از پیروزی شورشیان بوده‌اند و اعطای تابعیت به آنان مسئله‌ای است که باید مورد بررسی قرار گیرد. دولت او همچنین تلاش کرده تا دیگر کشورها را متقاعد کند که سوریه جدید دیگر جاه‌طلبی‌های افراطی جهانی ندارد. در حالی که تحریرالشام بسیار موفق‌تر از طالبان در افغانستان عمل کرده، شاید سوریه بتواند از آن تجربه درس بگیرد.
افتخار فردوس، سردبیر "دفتر خاطرات خراسان" که فعالیت رادیکال‌ها در منطقه را رصد می‌کند، می‌گوید: «تسلط تحریرالشام بر سوریه، دومین مورد در قرن حاضر است که نشان می دهد یک گروه رادیکال کنترل کامل یک کشور را به‌دست گرفته است.»
فردوس این پرسش را مطرح می‌کند که آیا اعضای حزب اسلامی ترکستان به‌صورت واقعی در سوریه ادغام شده‌اند، یا صرفاً روی کاغذ وارد ساختار شده‌اند تا نگرانی‌های جهانی را کاهش دهند. در افغانستان، طالبان برای کنار گذاشتن اهداف جهانی، به جنگجویان خارجی پول پرداخت کردند. در سوریه هم تحریرالشام رویکردی از بالا به پایین اتخاذ کرد و حزب اسلامی ترکستان را در زنجیره فرماندهی نظامی خود جای داد. برای چین، حضور جنگجویان اویغور در افغانستان همسایه تهدیدی بزرگ‌تر از حضور آن‌ها در سوریه است؛ به همین دلیل، پکن مشتاق به برقراری رابطه با طالبان بوده تا تضمین‌هایی درخصوص عدم اجرای حملات از خاک افغانستان دریافت کند و تا حدودی هم در این زمینه موفق بوده است.
طی دو دهه گذشته، تنها تعداد انگشت‌شماری از حملات به چین یا منافع چینی در خارج از کشور به حزب اسلامی ترکستان نسبت داده شده‌اند، آن هم با مدارکی نه‌چندان قوی. اینکه آیا سوریه نیز می‌تواند موفقیتی مشابه داشته باشد یا نه، هنوز مشخص نیست.
بخش سایت‌خوان، صرفا بازتاب‌دهنده اخبار رسانه‌های رسمی کشور است.