بازار آریا - سابقه چاپ و انتشار اسکناس در ایران به سه دوره زمانی 1268 تا 1309، 1309 تا 1339 و 1339 تاکنون بر می‌گردد، اما سابقه چاپ اولین اسکانس در ایران به قرن هفتم هجری - سال 672 شمسی - و به دوره تسلط ایلخانان مغول در ایران بر می‌گردد. در آن مقطع ذخائر خزانه گی‌خاتو پنجمین شاه مغول و برادر ارغون شاه مغول به پایین‌ترین حد خود رسید.

امروز اول فروردین ماه نود و سومین سالروز چاپ اولین اسکانس در بانک ملی ایران در سال 1311 است.
ناصرالدین شاه همزمان با واگذار کردن انحصار ساخت و بهره‌برداری از راه زمینی و خط آهن، سد، معادن، کانال‌های انتقال آب، قنوات و کانال‌ها و جنگل‌ها و گمرکات کشور به ارون جولیوس دو روییتر یهودی‌تبار، امتیاز تاسیس بانک را هم به آنان واگذار کرد و تاجران انگلیسی‌ نیز با تاسیس بانک شاهی ایران به مدت 40 سال نبض نظام مالی و بانکی ایران را در دست گرفتند.
این وضعیت تا تاسیس بانک ملی ایران و چاپ اولین اسکناس در سال 1311 ادامه داشت.

سابقه
سابقه چاپ اسکانس در ایران به قرن هفتم هجری - سال 672 شمسی - و به دوره تسلط ایلخانان مغول در ایران بر می‌گردد. در آن مقطع ذخائر خزانه گی‌خاتو پنجمین شاه مغول و برادر ارغون شاه مغول به کمترین حد خود رسید.
در چنین شرایطی بحرانی‌ایی شاه و وزیرش خواجه‌ صدرالدین‌ احمد خالدی‌ زنجانی‌ ملقب به صدرجهان به واسطه عزالدین مظفر مشاورشان، از وجود پول کاغذی به نام «چاو» که سال‌ها قبل در سرزمین چین تولید و چاپ شده بود مطلع شدند.
صدرجهان با مشاوره پولاد چینگ سانگ سفیر دربار شهر خانْبالِغْ - پکن - در ایران، پول کاغذی چاو را در ایران چاپ کرد. او در شهرهای مهم ایران محلی به نام چاوخانه راه انداخت و مردم را مجبور کرد تا در برابر تحویل سکه‌های طلا و نقره، پول‌های کاغذی دریافت کنند که البته با مقاومت آنان روبرو شد.
مردم در تبریز در اعتراض به این اقدام شاه مغول شورش کردند و پول کاغذی چاو مدتی بعد از دور خارج شد.
اسکناس ایرانی
500 سال بعد از عدم استقبال مردم و شکست چاپ پول کاغذی چاو در ایران «اسکانس» در سال 1176 شمسی در دوره سلطنت فتحعلی دومین شاه قاجار وارد چرخه تبادلات پولی کشورمان شد. از همان زمان طلا و نقره به عنوان پشتوانه اسکناس، مبنای محاسبات خزانه شاهان در نظر گرفته شد.
سابقه انتشار اسکناس در ایران به سه دوره 1268 تا 1309، 1309 تا 1339 و 1339 تاکنون بر می‌گردد.

دوره اول
در این دوره امپراتوری بریتانیا به پشتوانه امضای امتیازنامه روییتر با دربار ناصرالدین شاه در سال 1268، بانکی تحت عنوان بانک شاهی ایران تاسیس شد. این بانک انحصار ضرب سکه و چاپ و انتشار اسکناس را در اختیار گرفت. تا قبل از تاسیس این بانک پول رایج ایران سکه‌های طلا و نقره بود.
این بانک در تمام سال‌های حکومت ناصرالدین و مظفرالدین شاه قاجار مسوول چاپ و انتشار اسکناس ایران در کشور خودش بود.
ساختمان مرکزی این بانک در تهران در ساختمانی در ضلع شرقی میدان امام خمینی – میدان توپخانه - قرار داشت. ساختمان این بانک بعدها به بانک بازرگانی – تجارت - نخستین بانک غیر دولتی ایران تحویل شد.
انحصار چاپ و نشر اسکناس ایران به مدت 40 سال در اختیار بانک شاهی بود. همچنین این بانک از سال 1890 تا 1930 وظایف بانک مرکزی ایران را عهده‌دار بود.
اولین اسکناس‌های بانک شاهی در سال 1269 در انگلستان چاپ و در ایران توزیع شد. روی این اسکناس‌ها عبارت بانک شاهنشاهی ایران، نشان شیر و خورشید و تصویر ناصرالدین شاه چاپ و توزیع شد. با رواج اسکانس در این دوره، برخی سوءاستفاده‌گران اقدام به جعل آن کردند از این رو بانک شاهی برای کنترل این وضعیت دومین مجموعه اسکناس‌های خود را در سال 1303 چاپ و روانه ایران کرد. بانک شاهی این اسکناس‌ها را با ته‌نقش شیر و خورشید توزیع کرد.
این اسکناس‌ها با ارقام 1، 2، 5، 10، 20، 50 و 100 تومانی و با تصویر ناصرالدین شاه منتشر شد.
با وجودی که در دوره محمدعلی شاه قاجار و در آذر 1286 تلاش‌های مستمری از سوی برخی صرافان، بازاریان و سیاستمداران کشور برای تاسیس بانک ملی ایران انجام شد اما امضای قرارداد محرمانه سن‌پترزبورگ معروف به قرارداد 1907 بین امپراطوری روسیه و انگلیس و تقسیم ایران بین این دو ابرقدرت و بعد آغاز جنگ جهانی اول مانع از تاسیس این بانک شد اما بعد از استخدام آرتور میلسپو حقوق‌دان و کارشناس مالی آمریکایی در ایران، بانک ملی در تاریخ 14 اردیبهشت 1306 تاسیس شد.

دوره دوم
در دوره دوم مجلس شورای ملی اختیار چاپ و انتشار اسکناس را از بانک شاهی سلب و به بانک ملی ایران واگذار کرد. مجلس شورای ملی در تاریخ ششم خرداد 1309 قانون سلب اجازه چاپ و انتشار اسکناس از بانک شاهی را تصویب کرد. در جریان این تصمیم ایران مجبور به پرداخت 200 هزار خسارت به دولت وقت انگلستان شد. بر پایه این قانون دولت ایران در ازای خرید این امتیاز 200 هزار لیره پول نقد در لندن به بانک شاهی پرداخت کرد و بانک شاهی موظف شد در مدت یک سال بهای اسکناس‌های چاپ شده خود را به دولت ایران پرداخت کند.
دولت وقت امتیاز چاپ اسکناس‌های ایران را که تا آن زمان به صورت انحصاری در اختیار انگلستان بود، لغو و بابت این اقدام 200 هزار لیره به انگلیسی‌ها تاوان پرداخت کرد. همچنین اجازه داد انگلیسی‌ها شعبه مرکزی بانک خود را در تهران و شعب آن را در استان‌ها حفظ کنند.
با جایگزین شدن بانک ملی به جای بانک شاهنشاهی و واگذار کردن انحصار چاپ و انتشار اسکناس به این بانک، اولین اسکناس‌های چاپ این بانک در اول فروردین 1311 با تصویر رضا شاه و با ارقام 5، 10، 20، 100 و 500 ریالی منتشر شد.
در پی تدوین قانون اصلاح واحد پول ایران در سال 1310 هر ریال معادل 100 دینار و به عنوان واحد پول رسمی کشورمان انتخاب شد و از این تاریخ به بعد قِران و تومان برچیده شد.
بانک ملی ایران در سال 1314 دومین سری اسکناس‌هایش را با تصویری اندک بزرگ‌تر از رضاشاه چاپ و منتشر همچنین از این تاریخ به بعد اسکناس 1000 ریالی نیز به لیست اسکناس‌های رایج ایران اضافه شد.
در سال‌های 1315 و 1317 اسکناس‌هایی جدید با تصویر بدون کلاه رضا شاه چاپ و منتشر شد همچنین برای اولین و آخرین بار بر روی اسکناس‌های 100، 500 و 1000 ریالی معادل ارزش طلای اسکناس «هر 100 ریال برابر با یک پهلوی» قید شد.
در این مجموعه اسکناسهای 10000 ریالی هم چاپ شد اما به دلیل مبلغ زیاد آن وارد تبادلات پولی کشور نشد.
یک سال بعد از اخراج رضا شاه از ایران که توسط انگلیسی‌ها در تاریخ 25 شهریور 1320 انجام شد، محمدرضا ولیعدش بر تخت پادشاهی نشست. در آن سال اولین سری اسکناس‌های ایران با تمثال و تصویر محمدرضا با ارقام 5، 10، 20 و 100 ریالی چاپ و روانه بازار پولی کشور شد. چهار سال بعد در سال 1325 اسکناس‌های 50، 500 و 1000 ریالی با چهره جدیدی از او بر روی اسکناس‌ها چاپ و توزیع شد.
دهه 1330 اوج تاسیس و افزایش تعداد بانک‌های خصوصی بود. این مسئله موجب پیچیده‌تر و گسترده‌تر شدن نظام پولی کشور شد و جدا کردن وظایف بانک‌های تجاری از غیرتجاری برای بانک ملی ایران دشوار شد به همین دلیل وزارت اقتصاد در مرداد 1339 تصمیم به تاسیس بانک مرکزی ایران گرفت.

دوره سوم
در دوره سوم که همزمان با تاسیس بانک مرکزی ایران بود، اختیار چاپ و انتشار اسکناس در ایران از بانک ملی ایران سلب و به این بانک سپرده شد. انحصار چاپ اسکناس در این دوره نیز همچنان با بانک مرکزی انگلستان بود.
نخستین اسکناس‌های چاپ شده در بانک مرکزی در سال 1340 و با ارقام 10 و 20 ریالی با امضای وزیر دارایی و رییس‌کل بانک مرکزی چاپ و منتشر شد. ته‌نقش اسکناس‌های چاپ شده در این بانک تاج، شیر و خورشید یا تصویر محمدرضا شاه بود.
اسکناس 5 هزار ریالی بانک مرکزی در سال 1344 با امضای وزیر دارایی و رییس‌کل بانک مرکزی و در پاکستان چاپ و منتشر شد. بزرگ‌ترین ایراد این اسکناس پاک شدن رنگ اسکناس با آب بود. این عیب بزرگ موجب خروج سریع این اسکناس از گردونه تبادلات پولی و بانکی کشور شد.
آخرین مجموعه اسکناس‌های چاپ شده در دوران پهلویِ پسر امضای محمد یگانه وزیر اقتصاد و دارایی و یوسف خوش‌کیش رییس‌کل بانک مرکزی را پای خود داشت.

دوره انقلاب اسلامی
چند ماه بعد از به ثمر رسیدن نهضت اسلامی و به پیروزی رسیدن انقلاب اسلامی در ایران، بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران اولین سری اسکناس‌هایش را چاپ و منتشر کرد. در این اسکناس‌ها تمثال محمدرضا شاه با طرحی دیگر جایگزین شد و روی ته‌نقش آنها هم نخست شیر و خورشید و بعد نشان موقت جمهوری اسلامی چاپ شد.
سری جدید اسکناس‌های بانک مرکزی امضای علی اردلان وزیر اقتصاد و دارایی و محمدعلی مولوی رییس‌کل بانک مرکزی را پای خود داشت. در این سری اسکناس‌ها تصویر بارگاه امام رضا(ع) به‌جای تصویر شاه و نشان موقت جمهوری اسلامی که روی ته‌نقش چاپ شده بود، منتشر شد.
در سری اسکناس‌هایی که در سال 1360 چاپ و منتشر شد، ته‌نقش نشان رسمی جدید جمهوری اسلامی ایران بود.
در سال 1366 تصویر محمدحسین فهمیده جایگزین ته‌نقش قبلی شد.
از سال 1372 برای اولین بار تصویر تمثال آیت‌الله العظمی سید روح‌الله موسوی خمینی در روی اسکناس‌های 10000 ریالی چاپ شد و ته‌نقش این طی اسکناس‌ها نیز همین تصویر بود.
هم‌اکنون در ایران اسکناس‌های با ارقام 2، 5، 10، 20، 50 و 100 هزار ریالی چاپ و منتشر می‌شود. این اسکناس‌ها با رنگ‌های مختلف توسط متخصصان بانکی کشورمان چاپ و منتشر می‌شوند. روی همه این اسکناس‌ها تصویر و ته‌نقش امام خمینی قرار دارد.

چک پول
سال‌هاست با افزایش نرخ تورم و افت ارزش برابری پول ملی، چاپ و منتشر انوع چک‌های بانکی در کشور رایج شده است. چک‌های بانکی با نام «ایران‌چک» در بازار پولی و بانکی توزیع شده است. ایران‌چک‌ها با رقم 500 هزار و یک میلیون ریال چاپ می‌شود. در 1385 شمار اسکناس‌های در گردش کشور هفت میلیارد و 300 میلیون برگ و سرانه آن برای هر ایرانی 100 برگ بود.
برای جمع‌آوری، جایگزینی و از بین بردن اسکناس‌های فرسوده به طور متوسط 120 میلیارد ریال در سال هزینه می‌شود.
با توسعه و گسترش نظام بانک‌داری الکترونیکی و رواج کارت‌های بانکی الکترونیکی اسکناس پول جایگاه گذشته‌اش در نظام اقتصادی و داد و ستدهای مالی از دست داده است.
منابع:
سایت عبدالله شهبازی، مورخ
وسکانیان، گ. آ. ، فرهنگ روسی به فارسی، تهران، 1372ش
مشیری، مهشید، فرهنگ واژه‌های اروپایی در فارسی، تهران: نشر البرز، 1371خ