بزرگنمايي:

بازار آریا - دنیای اقتصاد : رشد اقتصادی پایدار و بالا، بدون مشارکت زنان امکان‌پذیر نیست. تجربه ژاپن نشان می‌دهد که عدم استفاده کافی از توانایی‌های زنان، همراه با کاهش نرخ زاد و ولد و مهاجرت، از عوامل رکود سه‌دهه‌ای این کشور بوده است. تفاوت در دستمزدهای دریافتی همراه با شکاف جنسیتی در رسیدن زنان به پست‌های بالا در سازمان‌ها، عوامل مهم این وضعیت هستند. شکاف جنسیتی در مسیر شغلی، ناشی از عوامل متعددی مانند تعصبات استخدامی، فرهنگ کاری مردسالارانه و هزینه‌های بالای مراقبت از کودکان است. در اقتصاد ایران نیز نگاه به حضور زنان در اقتصاد، توسعه‌محور نیست. مشارکت اقتصادی مردان در ایران حدود 5برابر زنان است. می‌توان گفت که مهم‌ترین دلیل جاماندگی زنان در بازار کار نگاه معیشتی به اشتغال زنان است؛ به‌طوری‌که مرد نان‌آور خانواده دانسته شده و مسوولیت‌های خانواده نیز بر عهده زنان است. به تبع همین نگاه نیز برنامه مشخصی برای تسهیل ورود زنان به بازار کار به‌وجود نیامده است.
در دهه‌های اخیر، تحولاتی مانند تصویب قوانین ضدتبعیض و پیشرفت‌های آموزشی‌ در جهان موجب بهبود نرخ مشارکت اقتصادی زنان در بازار کار شده است. با وجود پیشرفت‌های حاصل‌شده در زمینه برابری جنسیتی، گزارش‌های بانک جهانی همچنان نشان‌دهنده وجود شکاف‌های قابل‌توجه در مشارکت اقتصادی زنان و مردان است. نرخ مشارکت اقتصادی زنان در سطح جهانی 45درصد و برای مردان 69درصد است. این شکاف در ایران به‌مراتب عمیق‌تر است، به طوری که نرخ مشارکت اقتصادی مردان در ایران تقریبا 5برابر زنان است. می‌توان گفت نگرش عمومی در ایران که مردان را نان‌آور اصلی می‌داند، موجب شده در سیاستگذاری‌های کلان کشور، برنامه مشخصی برای تسهیل ورود زنان به بازار کار وجود نداشته باشد. از سوی دیگر در ایران معمولا تمامی بار سنگین مسوولیت‌های خانوادگی بر دوش زنان بوده و این مساله خود به بازدارنده‌ای برای اشتغال باکیفیت زنان تبدیل می‌شود. در واقع نگاه سیاستگذاران به اشتغال زنان در ایران بیشتر معطوف به حمایت‌های معیشتی بوده و رویکرد توسعه‌ای ندارد.
نکته مهم و قابل‌توجه دیگر آن است که در صورت افزایش بحران‌های اقتصادی، مشارکت اقتصادی زنان به منظور تامین معیشت خانوار افزایش خواهد یافت. با این حال این مشاغل شکننده بوده و افزایش نرخ مشارکت زنان در چنین شرایطی مثبت تلقی نمی‌شود. برای بهبود وضعیت، لازم است سیاستگذاران جایگاه زنان را در استراتژی‌های توسعه صنعتی به رسمیت بشناسند و برنامه‌های مشخصی برای اشتغال آنان تدوین کنند. در غیر این صورت، با وجود افزایش تحصیلات زنان، فرصت‌های شغلی متناسب با توانمندی‌هایشان ایجاد نمی‌شود و سرمایه انسانی هدر می‌رود. 
برنامه «رصدخانه اقتصاد» در یک مصاحبه تصویری با حضور دکتر فاطمه عزیزخانی، کارشناس بازار کار، به بررسی موانع حضور زنان ایرانی در بازار کار پرداخته است.
نقطه‌عطف اشتغال زنان
می‌توان گفت تبعیض در اشتغال زنان و مردان به صورت تاریخی در جهان حاکم بوده است. این مساله بیشتر به شکل شکاف دستمزدی و عدم دسترسی به فرصت‌های برابر شغلی خود را نشان داده است. با‌این‌حال در دهه‌های گذشته تحولاتی در راستای بهبود فضای اشتغال زنان رخ داده است. فاطمه عزیزخانی، کارشناس بازار کار، در این باره توضیح داد: «در دهه‌های اخیر، دو تغییر اساسی و دو نقطه‌عطف در بازار کار زنان رخ داده است. نخست، تصویب قوانین ضدتبعیض در سطح جهانی، که در راستای دیدگاه‌های فمینیستی و جنبش‌های مختلف اجتماعی به وقوع پیوسته است. دوم، تحولات آموزشی که موجب شده زنان بتوانند همگام با مردان پیشرفت کنند. این تغییرات، به‌ویژه در حوزه‌های علمی که پیش‌تر عمدتا در انحصار مردان بود، از جمله ریاضیات، فیزیک و مهندسی، زمینه حضور و موفقیت زنان را فراهم کرده است. این امر باعث شده میزان مشارکت زنان در بازار کار دستخوش تغییرات و تحولات شود، به‌گونه‌ای که در سال‌های اخیر روند نرخ مشارکت زنان در سطح جهانی بهبود یافته است. با‌این‌حال، بررسی گزارش‌های بانک جهانی در سال 2024، نشان می‌دهد که همچنان شکاف‌هایی میان حضور زنان و مردان در بازار کار وجود دارد. به عنوان نمونه، بانک جهانی گزارش داده است که 45درصد از زنان در سن کار در سطح جهان شاغل هستند، در‌حالی‌که این رقم برای مردان 69درصد است.»
آسیب‌شناسی اشتغال زنان در ایران
بررسی آمارهای بازار کار در ایران نشان می‌دهد که نرخ مشارکت زنان ایرانی در پاییز سال جاری معادل 14.4درصد بوده است. این در حالی است که نرخ مشارکت اقتصادی زنان در برخی از کشورهای مسلمان منطقه مانند عربستان بیش از 2 برابر ایران است. همین مساله موجب می‌شود این پرسش به وجود بیاید که چه موانعی در مسیر اشتغال زنان ایرانی وجود دارد؟
عزیزخانی در پاسخ به این پرسش گفت: «رویکرد کلی نظام کشور به گونه‌ای است که هنوز این دیدگاه به‌درستی جا نیفتاده که زنان می‌توانند به عنوان نیروی کار توانمند، در کنار مردان فعالیت کنند. هرچند که روند بهبود در این زمینه تقریبا مشاهده می‌شود، اما این بهبود تدریجی است و به اندازه‌ای نیست که به طور محسوس در جامعه مشاهده شود. برای مثال در دهه 1390 میانگین سهم زنان در پست‌های مدیریتی تنها 16درصد بوده است، درحالی‌که این میزان در سطح جهانی حدود 25درصد برآورد شده است. متاسفانه، یکی از چالش‌های اصلی در کشور این است که همچنان این باور غالب است که مردان نان‌آور اصلی خانواده هستند. در نتیجه، کمتر به این موضوع پرداخته شده که زنان نیز می‌توانند در سیاستگذاری‌ها و تصمیم‌گیری‌های اقتصادی، نیرویی موثر باشند. به همین دلیل، در سیاستگذاری‌های کلان کشور، برنامه مشخصی برای افزایش اشتغال زنان وجود ندارد. 
عزیزخانی در ادامه گفت: «علاوه بر این، بررسی درآمد حاصل از اشتغال زنان در مقایسه با مردان نیز نشان می‌دهد که تفاوت قابل‌توجهی میان این دو وجود دارد. براساس آمارهایی که در دسترس است، حدود 10درصد از درآمد خانوار از طریق اشتغال زنان تامین می‌شود و مابقی درآمد را مردان تامین می‌کنند. این امر نشان‌دهنده آن است که نگاه غالب در جامعه بر این مبناست که مرد نان‌آور خانواده باشد، در‌حالی‌که حضور زنان در بازار کار عمدتا برای پر کردن خلأهای معیشتی خانواده بوده است. این مساله نشان می‌دهد علاوه بر نبود سیاستگذاری مناسب، در حوزه خانواده نیز تمام بار مسوولیت‌های خانوادگی بر دوش زنان قرار گرفته است. درنهایت می‌توان گفت دو مانع اصلی بر سر راه افزایش مشارکت اقتصادی زنان در ایران سیاستگذاری‌های نامناسب در خصوص اشتغال زنان و موانع فرهنگی و اجتماعی است که بار تکالیف خانوادگی را به‌طور عمده بر دوش زنان قرار داده است.»
افزایش مشارکت با مشاغل شکننده
در دهه‌های گذشته عوامل مختلفی مانند تحریم‌های اقتصادی و تورم‌های بالا موجب شده تا قدرت اقتصادی خانوارهای ایرانی کاهش یابد و اقتصاد کلان کشور با نابسامانی دست‌وپنجه نرم کند. یکی از پرسش‌هایی که وجود دارد آن است که این نابسامانی‌ها چه تاثیری بر اشتغال زنان می‌گذارد؟
این کارشناس بازار کار درباره اثرات شرایط اقتصاد کلان بر اشتغال زنان توضیح داد: «در چنین شرایطی، گروه‌های آسیب‌پذیر، از جمله زنان، بیش از سایرین متاثر می‌شوند. زنان در این مواقع ناچار به پذیرش مشاغل ناپایدار و آسیب‌پذیر هستند. بانک جهانی نیز بر همین موضوع تاکید دارد و معتقد است که در زمان بحران‌های اقتصادی، حضور زنان در بازار کار ممکن است افزایش یابد، اما این افزایش عمدتا در حوزه مشاغل غیررسمی و کم‌درآمد خواهد بود.»
او درباره آینده اشتغال زنان نیز گفت: «پیش‌بینی می‌شود اگر شرایط اقتصادی ایران بدتر شود، نرخ مشارکت اقتصادی زنان مجددا افزایش یابد. اما این افزایش به معنای بهبود شرایط اقتصادی زنان نخواهد بود، بلکه به سمت مشاغل غیررسمی، کم‌درآمد و ناپایدار سوق پیدا خواهد کرد. در واقع، این افزایش مشارکت اقتصادی، نشانه‌ای از فشار معیشتی و نیاز خانوارها به تامین حداقل‌های زندگی است.» بر اساس گفته‌های این کارشناس بازار کار، در چنین شرایطی ممکن است سیاستگذاران این افزایش مشارکت را مثبت تلقی کنند، اما به دلیل شکنندگی‌هایی که در این نوع مشاغل وجود دارد، این افزایش مشارکت مثبت نیست.
ضرورت تغییر نگاه سیاستگذاران
با توجه به شرایط نابسامان اشتغال زنان در ایران یکی از پرسش‌های مهم آن است که راهکار کارشناسی برای تسهیل ورود زنان به بازار کار چیست؟ عزیزخانی در این زمینه توضیح داد: «سیاستگذاران در سطح کلان، ابتدا مساله حکمرانی بازار کار و سپس رشد اقتصادی مرتبط با زنان را به رسمیت بشناسند. این مساله تاکنون مغفول مانده است و همین موضوع باعث شده که سهم زنان در پست‌های مدیریتی و کلیدی کشور نیز بسیار ناچیز باشد. در نتیجه، برای افزایش نرخ مشارکت اقتصادی زنان، لازم است که در سطح دولت، مجلس و نهادهای تصمیم‌گیر، اجماع نظر وجود داشته باشد که زنان باید در جایگاه‌های شغلی مناسب خود به کار گرفته شوند. 
همچنین، در تدوین استراتژی توسعه صنعتی، باید جایگاه گروه‌های مختلف نیروی کار به‌طور مشخص تعیین شود تا بر اساس آن بتوان برنامه‌ریزی مناسبی برای جذب نیروی کار صورت داد. در غیر این صورت، شاهد وضعیتی خواهیم بود که در آن، به‌رغم افزایش نرخ ورود زنان به دانشگاه‌ها و رشد تحصیلات عالی در میان زنان، فرصت‌های شغلی متناسب با توانمندی‌های آنان ایجاد نمی‌شود. این موضوع نه‌تنها باعث هدررفت سرمایه انسانی می‌شود، بلکه انگیزه ادامه تحصیل را نیز در نسل‌های بعدی کاهش می‌دهد.» 
شما می‌توانید امشب با مراجعه به وب‌سایت و کانال تلگرام «دنیای اقتصاد»، این مصاحبه تصویری را با عنوان «رصدخانه اقتصاد - جهش اقتصاد با مشارکت زنان» به صورت کامل مشاهده کنید.