بازار آریا - محمدرضا آریافر* مصرف بی‌‌‌رویه انرژی در ایران یکی از چالش‌‌‌های اساسی اقتصاد کشور است که می‌تواند در بلندمدت پایداری تامین انرژی را به خطر بیندازد. ایران به عنوان یکی از بزرگ‌ترین دارندگان ذخایر نفت و گاز جهان، همواره از یارانه‌‌‌های سنگین انرژی ‌برای حمایت از مصرف‌کنندگان داخلی استفاده کرده است. این سیاست اگرچه در کوتاه‌‌‌مدت به رفاه عمومی کمک کرده، اما در بلندمدت به افزایش مصرف بی‌‌‌رویه، کاهش صادرات و ایجاد ناترازی در تراز انرژی کشور منجر شده است. در این دست‌نوشته به بررسی موردی دلایل بحران مصرف انرژی، چالش‌‌‌های پیش‌‌‌روی ایران در بخش نفت و گاز و راهکارهای پیشنهادی برای عبور از این بحران می‌پردازیم.
همان‌طور که پیش از این ذکر شد یارانه‌های سنگین انرژی مصرف انرژی را به شدت بالا برده، زیرا در بلندمدت انرژی به نسبت ارزان‌تر بوده و سبب شده که مصرف آن افزایش یابد. در نمودار 1 میزان یارانه انرژی پرداختی سه کشور که دارای وفور منابع نفت و گاز هستند با یکدیگر مقایسه شده است. این نمودار میزان یارانه حامل‌‌‌های انرژی ‌برای سه کشور ایران، روسیه و عربستان سعودی است که طبق آخرین آمار آژانس بین‌المللی انرژی (2023) بر حسب میلیون دلار برای سال‌های 2010 تا 2023 استخراج شده است. همان‌طور که مشاهده می‌شود در برخی از سال‌ها یارانه پرداختی به حامل‌های انرژی توسط ایران از دو کشور روسیه و عربستان سعودی بیشتر بوده است که این خود افزایش مصرف انرژی را تشدید می‌کند.

وضعیت فعلی مصرف انرژی در ایران
ایران یکی از بالاترین سرانه‌‌‌های مصرف انرژی در جهان را داراست. مصرف انرژی کشور در بخش‌‌‌های مختلف اقتصادی، خانگی و صنعتی رو به افزایش بوده و همین امر باعث شده تا فشار زیادی به منابع هیدروکربوری کشور وارد شود. با توجه به داده‌های منتشر شده توسط Enerdata در سال 2023 به وضوح مشاهده می‌شود که بین سال‌های 1992 تا 2023 شدت مصرف انرژی ایران برحسب کیلوگرم معادل نفت، از شدت مصرف انرژی در جهان بیشتر بوده است. شدت انرژی بالا نشان‌‌‌دهنده این است که اقتصاد کشور در استفاده از انرژی ناکارآمد است، یعنی انرژی بیشتری برای تولید هر واحد از تولید ناخالص داخلی مصرف می‌کند.
در ادامه به برخی چالش‌های مهم در خصوص انرژی در ایران خواهیم پرداخت:
رشد بی‌‌‌رویه مصرف داخلی
مصرف گاز طبیعی: مصرف گاز طبیعی در ایران طی دو دهه اخیر رشد چشمگیری داشته است. با وجود ذخایر عظیم گاز، ایران به دلیل افزایش تقاضا و کاهش ظرفیت تولید، در زمستان‌‌‌ها با بحران کمبود گاز مواجه می‌شود. مصرف گاز طبیعی در ایران از 21 میلیارد مترمکعب در سال 1990 به 277 میلیارد مکعب در سال 2023 رسیده است که افزایش 13 برابری را نشان می‌دهد. این درحالی است که متوسط جهانی مصرف گاز طبیعی از 2057 میلیارد مترمکعب در سال 1990 به 4242 میلیارد مترمکعب در سال 2023 رسیده است که افزایش 2.06 برابری را در سطح جهانی نشان می‌دهد، این موضوع خود نشان‌دهنده چرایی ناترازی انرژی است. افزایش بی‌رویه مصرف بدون سیاستگذاری و فرهنگ‌سازی می‌تواند از عوامل مهم آن در 33 سال گذشته باشد.
مصرف برق: مصرف بی‌‌‌رویه برق، به‌‌‌ویژه در فصل‌‌‌های گرم سال، به قطعی‌‌‌های مکرر و فشار بر شبکه توزیع منجر شده است. همچنین مطابق آمار منتشر شده توسط آژانس بین‌المللی انرژی مصرف برق در ایران در سال 1990، 38 تراوات ساعت بوده است که این میزان با افزایش 7.8 برابری به 297 تراوات ساعت در سال 2023 رسیده است، طبیعی است که نیروگاه‌های برق با استفاده از سوخت‌های فسیلی مشغول به کار هستند و افزایش بی‌رویه مصرف بدون سیاستگذاری صحیح سبب می‌شود که ناترازی انرژی تشدید شود، بنابراین به نظر می‌رسد صرف تعطیلی کشور به دلایل مختلف از جمله ناترازی انرژی درمانی مقطعی است و مانند خوردن قرص مسکن برای درمان سرطان است. این سرطان چیزی جز مصرف بی‌حد و حساب، نبود فرهنگ‌سازی و سیستم‌های انرژی و نیروگاه‌های فرسوده نیست.

کاهش صادرات نفت و گاز
مصرف داخلی: افزایش مصرف داخلی باعث کاهش ظرفیت صادراتی کشور شده است. در حالی که بسیاری از کشورهای منطقه از صادرات انرژی به عنوان منبع اصلی درآمد استفاده می‌کنند، ایران بخش قابل‌توجهی از منابع خود را در داخل مصرف می‌کند و این در اصطلاح اقتصاد انرژی به معنی نفرین منابع است. به منظور تفهیم بهتر نفرین منابع یا منابع نفرین‌شده (Resource Curse) به یک مثال بسنده خواهم کرد. فرض کنید که به شما و دوست صمیمی شما ارثی به ارزش 10 میلیارد تومان می‌رسد، شما درگیر تحصیل، خرید مسکن، خودرو و... می‌شوید، اما در طرف مقابل دوست صمیمی شما به دنبال رستوران رفتن و خرید‌های بی‌حد و حصر می‌رود، حال پس از پایان منابع شما روی خود سرمایه‌گذاری کرده و می‌توانید درآمد‌های لازم را داشته باشید اما در مقابل عادت به ولخرجی دوست شما را دچار ناترازی درآمدی کرده و بهتر است از ضرب‌المثل ترک عادت موجب مرض است استفاده کنیم. بنابراین کشور ما نیز دچار همین منابع نفرین‌شده است و ترک کردن آن بسیار دشوار و سخت است و باید اندیشه ژرف و دقیق دراین خصوص شود.
تحریم‌‌‌های بین‌المللی: تحریم‌‌‌های بین‌المللی نیز نقش مهمی در کاهش صادرات نفت و گاز ایران داشته و محدودیت‌هایی برای فروش نفت ایران به بازارهای جهانی ایجاد کرده است.
چه دلمان بخواهد چه نه، تحریم بخش عمده‌ای از مشکلات ناترازی انرژی در ایران است. هنگامی که مراودات اقتصادی ما معطوف به چند کشور جهان چندمی است و چین نیز هم منابع ما را با قیمتی بسیار پایین‌تر از قیمت تمام‌شده خریداری می‌کند یا با اجناس دست چندمش تهاتر می‌کند، طبیعی است که زیرساخت‌های انرژی کشور دچار مشکل خواهد شد. هر عقل سلیمی این را می‌داند که پتروشیمی و پالایشگاه‌ها نیاز به تعمیرات و اورهال دارند بنابراین اگر سرمایه‌ای نداشته باشیم نمی‌توانیم مشکلات را بر‌طرف کنیم و به‌روزرسانی در سیستم‌های انرژی داشته باشیم. نکته مهمی که وجود دارد در بخش استخراج منابع نفت و گاز است. تکنولوژی بسیار قدیمی در تاسیسات بالادستی استخراج از مخازن را دچار مشکل کرده است بنابراین چاه‌های نفتی را نمی‌توان به صورت کامل استخراج کرد. سوالی که ذهن را درگیر خود می‌کند این است که این مشکل با تحریم چه همپوشانی دارد؟
پاسخ اینجاست: اگر سرمایه‌گذار خارجی اعتماد نکند، تحریم‌ها برقرار و کشور متوجه تهدید باشد بنابراین نمی‌توان تکنولوژی روز دنیا را برای عملیات بالادستی از جمله اکتشاف، حفاری و تولید به کشور منتقل کرد. و این موضوع را نمی‌توان با دور زدن تحریم‌ها حل کرد.
چالش‌‌‌های پیش‌‌‌روی تامین انرژی در ایران
ناترازی گاز و بحران تامین انرژی در زمستان
ناترازی بین تولید و مصرف گاز: ناترازی بین تولید و مصرف گاز در ایران یکی از مهم‌ترین مشکلات ساختاری انرژی کشور است. با رشد فزاینده مصرف، به‌ویژه در بخش خانگی، تراز عرضه و تقاضای گاز با چالش مواجه شده است.
کمبود گاز در زمستان: در زمستان، کمبود گاز به تعطیلی صنایع و افت فشار در شبکه منجر می‌شود، که تاثیرات اقتصادی و اجتماعی قابل‌‌‌توجهی به همراه دارد. همان‌طور که مستحضر هستید مردم عزیز و مظلوم کشورمان ایران این روز‌ها در اخبار به دنبال مشاهده خبر تعطیلی و زمان بعدی قطع برق هستند در حالی که می‌توانستند اخبار ورود سرمایه‌گذاران، ورود تکنولوژی جدید و حتی خبر صادرات نفت و گاز به کشورهای توسعه‌یافته را دنبال کنند اما...
چالش‌‌‌های محیط‌‌‌زیستی و آلودگی ناشی از مصرف انرژی
آلودگی هوا: نکته‌ای که وجود دارد این است که وابستگی به سوخت‌‌‌های فسیلی، آلودگی شدید هوا در کلان‌شهرها را تشدید کرده است. این نکته حائز اهمیت است که اغلب نیروگاه‌های تولید برق در ایران فرسوده هستند و از انرژی‌های فسیلی استفاده می‌کنند. طبیعی است که سوخت‌های پالایش‌شده در پالایشگاه‌های فرسوده کیفیت بالایی ندارد همچنین با استفاده از این سوخت‌ها در نیروگاه‌های برق فرسوده نیز آلودگی تشدید می‌شود و اصلا موضوع تعجب‌برانگیزی نیست، در واقع اگر هوای پاکیزه در کلان‌شهر‌ها داشته باشیم به نظر جای تعجب دارد.
انتشار گازهای گلخانه‌‌‌ای: مصرف بالای انرژی‌‌‌های فسیلی باعث افزایش انتشار گازهای گلخانه‌‌‌ای شده که ایران را در زمره یکی از آلاینده‌‌‌ترین کشورهای جهان قرار داده است. در نمودار 3 شدت انتشار CO2 (کربن) در بین سال‌های 1990 تا 2022 مشاهده می‌شود. این داده‌ها از بانک جهانی استخراج شده است که نشان‌دهنده شدت انتشار بالای ایران در مقایسه با متوسط جهانی است؛ به این معنی که ایران در سیاست‌‌‌های محیط‌زیستی نیز مانند سیاست‌‌‌های انرژی عملکردی مشابه داشته و در واقع عملکرد مناسبی نداشته است.

در ادامه راهکارهای پیشنهادی برای حل بحران مصرف انرژی به صورت کوتاه و تیتروار آمده است:
1. اصلاح نظام یارانه‌‌‌ها و واقعی‌‌‌سازی قیمت انرژی یکی از اقدامات ضروری برای کنترل مصرف، اصلاح نظام یارانه‌‌‌های انرژی و واقعی‌‌‌سازی قیمت حامل‌‌‌های انرژی است. با اجرای سیاست‌‌‌های تدریجی افزایش قیمت انرژی و تخصیص یارانه مستقیم به اقشار کم‌‌‌درآمد، می‌توان از مصرف بی‌‌‌رویه جلوگیری کرد.
2. سرمایه‌گذاری در انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر توسعه نیروگاه‌‌‌های خورشیدی و بادی می‌تواند وابستگی کشور را به منابع فسیلی کاهش دهد. ایران از ظرفیت‌‌‌های گسترده‌‌‌ای برای استفاده از انرژی خورشیدی برخوردار است که تاکنون کمتر مورد استفاده قرار گرفته است.
3. افزایش بهره‌‌‌وری انرژی در بخش صنعت و ساختمان توسعه فناوری‌‌‌های بهره‌‌‌ور در بخش صنعتی می‌تواند مصرف انرژی را کاهش دهد و بهره‌‌‌وری را افزایش دهد. استانداردسازی ساختمان‌‌‌ها برای کاهش هدررفت انرژی نیز از اقدامات ضروری است.
4. بهبود مدیریت شبکه توزیع انرژی کاهش هدررفت گاز و برق در شبکه توزیع، نقش مهمی در بهینه‌‌‌سازی مصرف انرژی دارد. استفاده از فناوری‌‌‌های جدید در مدیریت شبکه و ذخیره‌‌‌سازی انرژی می‌تواند به تعادل عرضه و تقاضا کمک کند.
5. افزایش سرمایه‌گذاری خارجی در صنعت انرژی تسهیل شرایط برای جذب سرمایه‌گذاری خارجی در پروژه‌‌‌های انرژی می‌تواند به نوسازی زیرساخت‌‌‌های انرژی کمک کند. رفع موانع تحریمی و بهبود روابط بین‌المللی نیز برای افزایش سرمایه‌گذاری در این حوزه ضروری است.
نتیجه‌‌‌گیری
بحران مصرف انرژی در ایران به دلیل افزایش تقاضای داخلی، یارانه‌‌‌های سنگین و ناکارآمدی زیرساخت‌‌‌های انرژی در حال تشدید است. اگرچه ایران دارای منابع عظیم نفت و گاز است، اما عدم‌مدیریت صحیح این منابع می‌تواند آینده انرژی کشور را با چالش‌‌‌های جدی مواجه کند. برای عبور از این بحران، نیاز به اصلاحات ساختاری در سیاست‌‌‌های انرژی، سرمایه‌گذاری در انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر و افزایش بهره‌‌‌وری در بخش‌‌‌های مختلف اقتصادی داریم. اگر این اقدامات به درستی اجرا شوند، ایران می‌تواند از یک بحران انرژی به سمت یک اقتصاد پایدار و مقاوم در برابر چالش‌‌‌های آینده حرکت کند.
* کارشناس انرژی