بازار آریا - دنیای اقتصاد : حجم تجارت از بنادر ایران در مقایسه با رقبای منطقه‌ای و کشورهای برتر جهان بسیار کوچک است. «دنیای‌اقتصاد» در یک بررسی آماری، وضعیت تجارت بندری ایران و کشورهای مهم منطقه و جهان را مقایسه کرده که این بررسی نشان‌دهنده عدم استفاده از ظرفیت بزرگ اقتصاد دریایی در کشور است. ایران در حالی در دو بندر اصلی خود در جنوب کشور تجارت بسیار کوچکی دارد که کشورهایی نظیر عمان یا امارات موفق شده‌اند خود را به بازیگران بزرگ جهانی نزدیک کنند. شاخص جهانی پورت‌واچ که محصول مشترک صندوق بین‌المللی پول و دانشگاه آکسفورد است، نشان می‌دهد ورود و خروج کالا از مهم‌ترین بنادر ایران در حالی به کمتر از یک‌درصد برخی بنادر مهم منطقه رسیده است که کشورهای حاشیه خلیج‌فارس به درستی از اقتصاد دریامحور استفاده می‌کنند. ایران نیز می‌تواند با بهره‌گیری از این رویکرد و سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های لجستیکی و فناوری‌های وابسته، علاوه بر افزایش سهم خود از تجارت دریایی جهان، رونق و اشتغال را به بنادر جنوبی بازگرداند.
بنادر به‌عنوان قلب تپنده تجارت، نقشی حیاتی در اقتصاد کشورها ایفا می‌کنند. با بررسی سه شاخص مهم، تعداد کشتی‌ها، حجم واردات و میزان صادرات، می‌توان عملکرد بنادر داخلی و بین‌المللی را مقایسه کرد. این تحلیل نشان می‌دهد که بنادر خارجی با زیرساخت‌های قوی و ظرفیت‌های متنوع، در سطح جهانی قدرت‌نمایی می‌کنند، در‌حالی‌که بنادر داخلی برای رقابت نیازمند تحول اساسی هستند. فقدان اسکله‌های روزآمد، عدم تجهیز به سیستم‌های فناوری بارگیری، ترخیص و تخلیه، تحریم و عدم نقش‌آفرینی در زنجیره‌های جهانی ارزش موجب شده به‌رغم ظرفیت‌های بزرگ نظیر موقعیت عالی و پهنه سرزمینی، کشور از جریان دادوستد جهانی کالا دور بماند و حتی قافیه را به بازیگران منطقه‌ای واگذار کند.
«دنیای اقتصاد» در گزارش حاضر با استفاده از داده‌های مرجع جهانی پورت واچ (PORT WATCH) که توسط صندوق بین‌المللی پول منتشر شده، به مقایسه روند حاکم بر بنادر اصلی ایران در مقایسه با برخی از کشورهای مطرح منطقه و جهان پرداخته است.

کشتی‌ها؛ نبض زنده ماندن بنادر
عملکرد بنادر به تعداد و نوع کشتی‌هایی که در آنها پهلو می‌گیرند وابسته است. کشتی‌ها نه تنها جریان تجارت جهانی را هدایت می‌کنند، بلکه تصویر دقیقی از توان عملیاتی هر بندر ارائه می‌دهند. مقایسه بنادر داخلی و بین‌المللی نشان می‌دهد که حجم کشتی‌های ورودی و نوع آنها می‌تواند شاخصی برای ارزیابی کارایی و اهمیت استراتژیک هر بندر باشد.
از منظر تعداد کشتی می‌توان کشتی‌ها را به دو نوع کشتی نفت‌کش و کشتی حمل بار تقسیم کرد. تعداد کشتی‌های محموله ورودی و نوع آنها به بنادر مختلف، نشان‌دهنده میزان مشارکت هر بندر در تجارت دریایی غیرنفتی است. کشتی‌های نفت‌کش نیز برای بررسی وضعیت بنادر در حوزه نفت و انرژی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار هستند. در ادامه به بررسی وضعیت بنادر داخلی و تعداد مهمی از بنادر بین‌المللی در روز 18 دی 1403 پرداخته می‌شود.
بنادر داخلی:
در بندر شهید رجایی بر مبنای داده‌های پورت ‌واچ، در روز 18دی تنها یک کشتی حمل محموله در این بندر فعالیت داشته و میانگین هفت‌روزه تعداد کشتی‌های حمل بار در تردد به این بندر نیز عدد یک بوده است. در مجموع نیز سهم این بندر در حمل‌ونقل کانتینری 37درصد، کشتی‌های تانکری 14درصد و فله‌بر 16.2 درصد است.
بندر امام خمینی (ره) هم شرایط مشابهی با بندر شهید رجایی دارد؛ میانگین هفتگی تعداد کشتی‌های در تردد در این بندر هم یک کشتی است که نوع این کشتی غالبا کشتی فله‌بر (با سهم 66درصدی) است.
بنادر بین‌المللی:
بندر جبل علی (امارات)، با پهلوگیری 12 کشتی حمل بار و 4 کشتی نفت‌کش از پرترافیک‌ترین بنادر منطقه محسوب می‌شود. میانگین هفت‌روزه تردد کشتی‌ها در این بندر 19 عدد است. این بندر در حمل کانتینری با سهم 59.8درصدی، عملکردی بی‌نظیر دارد.
بندر صحار (عمان)، در روز 18دی 1403، 5کشتی حمل بار و 2 کشتی نفت‌کش فعالیت داشتند. سهم کشتی‌های محموله عمومی با 36درصد از کل حمل‌و‌نقل، نشان‌دهنده تنوع در نوع کالاهای حمل‌شده است.
بندر محمدبن قاسم (پاکستان)، فقط شامل 2کشتی حمل بار است. غالب این کشتی‌ها از نوع کانتینر با سهم 44درصدی هستند. عدم تنوع و پایین بودن تعداد کشتی‌های حمل بار نشان از مشکلات زیرساختی یا محدودیت عملیاتی این کشور است که عملکرد این بندر را محدود کرده ‌است.
بندر رتردام (هلند) هم با پهلوگیری 33 کشتی حمل بار و 48 نفت‌کش، بیشترین تعداد کشتی را در میان بنادر مورد بررسی دارد.
میانگین هفت‌روزه تعداد کشتی‌های در تردد عدد 67 را منعکس می‌کند که این عدد حاکی از زنده بودن بندر، عملکرد فعال آن و جایگاه برجسته‌اش در عرصه تجارت دریایی است. کشتی‌ها در بندر رتردام از تنوع بالایی برخوردارند به‌طوری‌که سهم کانتینر در این بندر 31.1درصد، کشتی محموله عمومی 26.8درصد، و تانکر 36.2درصد است. تنوع کشتی‌های این بندر به معنای بالا بودن کارآمدی، جذب محموله‌های مختلف و تسهیل تجارت
چندگانه است. در یک روز مشابه در بندر جواهر لعل نهرو (هند) 13 کشتی حمل بار و 3 کشتی نفت‌کش در روز 18دی 1403 وارد این بندر شده است. این بندر با سهم 31.6درصدی در حمل‌ونقل کانتینری، اهمیت استراتژیک بالایی در تسهیل تجارت بین‌المللی دارد. تمرکز بندر بر حمل بارهای تجاری و نفتی، وابستگی اقتصاد هند به واردات و صادرات را نشان می‌دهد.
مقایسه بنادر داخلی و بین‌المللی در 18دی 1403 نشان می‌دهد که بنادر داخلی مانند شهید رجایی و امام خمینی (ره) با میانگین هفتگی تنها یک کشتی در تردد، سهم محدودی در تجارت جهانی دارند. بندر شهید رجایی با 37درصد سهم در حمل کانتینری و بندر امام خمینی (ره) با 66درصد سهم در کشتی‌های فله‌بر، تمرکز زیادی بر محموله‌های خاص دارند که نشان‌دهنده محدودیت در تنوع و زیرساخت‌های ضعیف برای رقابت‌پذیری است. در مقابل، بنادر بین‌المللی مانند جبل علی با 12کشتی حمل بار و 4نفت‌کش و رتردام با 33کشتی حمل بار و 48تانکر نفت‌کش، تنوع و حجم بالای فعالیت دارند. میانگین هفتگی تردد کشتی‌ها در بندر جبل علی 19کشتی و در بندر رتردام 67کشتی است. این اعداد بیانگر کارایی بالا و نقش استراتژیک این بنادر در تجارت جهانی است. تنوع کشتی‌ها در بنادری مانند رتردام با سهم 36.2 درصدی تانکرها و 31.1 درصدی کانتینرها، نشان‌دهنده توانمندی در جذب محموله‌های متنوع و تسهیل تجارت چندگانه است.

بنادر؛ آینه تجارت
اهمیت بنادر در اقتصاد جهانی و تاثیر آنها بر جریان‌های تجاری فرامرزی امری است که هیچ تردیدی در آن نیست. این نقش حیاتی بنادر ما را بر آن داشت تا به بررسی دقیق وضعیت واردات و صادرات بنادر برجسته داخلی و بین‌المللی بپردازیم و تغییرات و تحولات این حوزه را با دقت مورد تحلیل قرار دهیم.
بنادر داخلی:
بندر شهید رجایی: حجم واردات بندر شهید رجایی در روز 1303 تن است که نسبت به میانگین تغییرات هفت‌روزه حجم واردات 955 تن نشان‌دهنده روند مثبت و در حال رشد در این بخش است. با‌این‌حال، مقایسه میانگین تغییرات هفت‌روزه واردات در سال گذشته (1443 تن) با وضعیت فعلی نشان‌دهنده کاهش واردات است که می‌تواند به مشکلات اقتصادی داخلی یا تغییرات در تقاضا برای کالاهای وارداتی اشاره داشته باشد. حجم صادرات بندر شهید رجایی 3688 تن است که نسبت به واردات، حجم قابل‌توجهی دارد. میانگین تغییرات هفت‌روزه حجم صادرات 859 تن است که نسبت به سال گذشته که میانگین آن 1787 تن بوده، کاهش چشمگیری نشان می‌دهد.
این کاهش در صادرات می‌تواند به مشکلاتی در دسترسی به بازارهای خارجی یا نوسانات تقاضا برای کالاهای صادراتی مرتبط باشد.
این کاهش در صادرات نسبت به سال گذشته، ممکن است به نیاز به تجدیدنظر در سیاست‌های تجاری یا بررسی عوامل محدودکننده صادرات اشاره داشته باشد.
بندر امام خمینی (ره): حجم واردات بندر امام خمینی (ره) در روز 10 تن است که این مقدار بسیار پایین‌تر از میانگین تغییرات هفت‌روزه حجم واردات (36410 تن) است. این تفاوت زیاد ممکن است به دلیل نوسانات شدید در شرایط اقتصادی یا مشکلات در روند تامین کالاهای مورد نیاز در این بندر باشد. همچنین، مقایسه میانگین تغییرات هفت‌روزه واردات در سال گذشته (84776 تن) با وضعیت کنونی نشان‌دهنده کاهش چشمگیر واردات است که به مشکلات اقتصادی و تجاری در کشور و محدودیت‌های واردات مربوط می‌شود.
حجم صادرات بندر امام خمینی (ره) به 1512 تن رسیده است که نسبت به حجم واردات پایین‌تر است. میانگین تغییرات هفت‌روزه حجم صادرات 826 تن بوده که در مقایسه با سال گذشته (817 تن) تغییرات کمی را نشان می‌دهد. با وجود ثبات نسبی در حجم صادرات اما هنوز حجم کمتری نسبت به سایر بنادر منطقه دارد که حاکی از وجود مشکلات در دسترسی به بازارهای جهانی است.
بنادر بین‌المللی:
بندر جبل علی (امارات): حجم واردات بندر جبل علی به 198357 تن رسیده است که این میزان به‌خوبی نشان‌دهنده فعالیت‌های بالای تجاری این بندر در زمینه واردات است. میانگین تغییرات هفت‌روزه حجم واردات 194507 تن است که کمی بیشتر از حجم واردات فعلی است و به‌طور کلی نشان‌دهنده روند پایدار و نسبتا بالا در واردات می‌باشد. این میزان نیز نسبت به میانگین هفت‌روزه سال گذشته (179529 تن) رشد قابل‌توجهی داشته است که ناشی از افزایش تقاضا برای کالاهای وارداتی، بهبود فعالیت‌های اقتصادی و گسترش روابط تجاری در منطقه است.
حجم صادرات بندر جبل علی 82875 تن است که نشان‌دهنده عملکرد مناسب در این بخش است. میانگین تغییرات هفت‌روزه حجم صادرات 58705تن است که به‌طور نسبی کاهش یافته و نشان‌دهنده نوسانات کمتری در این بخش است. این کاهش در مقایسه با سال گذشته که میانگین تغییرات هفت‌روزه صادرات 71115 تن بوده، به کاهش فعالیت‌های صادراتی در این بندر اشاره دارد. این تغییرات می‌تواند ناشی از کاهش تقاضا در بازارهای خارجی یا مشکلات مرتبط با شرایط تجاری بین‌المللی باشد.
بندر صحار (عمان): حجم واردات بندر صحار 413363 تن است که فعالیت قابل‌توجه این بندر در زمینه واردات کالاها را نشان می‌دهد. میانگین تغییرات هفت‌روزه حجم واردات 116819 تن است.
میانگین تغییرات هفت‌روزه نسبت به سال گذشته (69240 تن) روند افزایشی داشته است. این افزایش روند به دلیل افزایش تقاضای داخلی در عمان، بهبود عملکرد بندر صحار در جذب کالاهای وارداتی، گسترش روابط تجاری، و بهبود زیرساخت‌هاست.
حجم صادرات بندر صحار به 20956 تن در روز 18دی 1403 رسیده است که نسبت به واردات، حجم نسبتا کمی دارد. میانگین تغییرات هفت‌روزه حجم صادرات امسال (69236 تن) نسبت به سال گذشته (75288 تن) روند نسبت کاهشی داشته است.
بندر محمد بن قاسم: حجم واردات این بندر در روز 18دی 1403 به 53552 تن رسیده است که نسبت به میانگین تغییرات هفت‌روزه 88390 تن کاهش قابل‌توجهی را نشان می‌دهد. با‌این‌حال، میانگین تغییرات هفت‌روزه واردات (88390 تن) در مقایسه با سال گذشته (47563 تن) افزایش چشمگیری داشته است که نشان‌دهنده رشد واردات در این دوره زمانی است.
حجم صادرات بندر محمد بن قاسم در‌حال‌حاضر 4531 تن است. از طرفی مقایسه میانگین متحرک هفت‌روزه صادرات سال گذشته (8759 تن) با مقدار فعلی (5160 تن) نشان‌دهنده افت قابل‌توجه صادرات است، که بیانگر مشکلات جدی در دستیابی به بازارهای بین‌المللی است.
بندر رتردام (هلند): حجم واردات بندر رتردام 920258 تن است که نشان‌دهنده جایگاه برجسته این بندر در تجارت بین‌المللی است. میانگین تغییرات هفت‌روزه حجم واردات 803504 تن است که نسبت به سال گذشته (649339 تن) روند افزایشی داشته است. این تغییرات نشان‌دهنده افزایش توانایی بندر رتردام در جذب کالاهای وارداتی و ادامه روند مثبت آن در مقایسه با سال‌های گذشته است.
حجم صادرات بندر رتردام به 212024 تن رسیده است که نشان‌دهنده فعالیت قابل‌توجه این بندر در بخش صادرات است.
بندر جواهر لعل نهرو (هند): حجم واردات بندر جواهر لعل نهرو به 50971 تن رسیده، ولی با توجه به میانگین تغییرات هفت‌روزه واردات با حجم 158728تن نشان‌دهنده نوسانات قابل‌توجهی در واردات این بندر است. مقایسه میانگین تغییرات هفت‌روزه واردات سال گذشته (181666تن) با وضعیت فعلی نشان‌دهنده کاهش قابل‌توجه واردات در این بندر است که این کاهش می‌تواند به شرایط داخلی هند یا تغییرات در سیاست‌های تجاری جهانی مربوط باشد.
حجم صادرات بندر جواهر لعل نهرو به 194045تن رسیده است که این میزان صادرات به‌طور قابل‌توجهی بیشتر از واردات این بندر است. میانگین تغییرات هفت‌روزه صادرات 86148تن است که نشان‌دهنده فعالیت بالا در بخش صادرات است و این مقدار نسبت به سال گذشته (44244تن) رشد چشمگیری داشته است. روند صعودی صادرات در مقایسه با سال گذشته می‌تواند نشان‌دهنده توانایی بندر جواهر لعل نهرو در رقابت با سایر بنادر منطقه باشد.
نتیجه‌
این گزارش بیانگر شکاف عمیق میان عملکرد بنادر داخلی و بنادر بین‌المللی در تجارت جهانی است. در‌حالی‌که بنادر داخلی، مانند بندر شهید رجایی و بندر امام خمینی (ره)، با چالش‌هایی همچون کاهش حجم صادرات و واردات، محدودیت‌های زیرساختی و موانع گمرکی دست‌وپنجه نرم می‌کنند، بنادر بین‌المللی نظیر جبل علی، رتردام و جواهر لعل نهرو توانسته‌اند با بهره‌گیری از زیرساخت‌های مدرن، مدیریت هوشمند و سیاست‌های تجاری نوآورانه، جایگاه خود را در زنجیره جهانی تجارت تثبیت کنند و حتی از رشد قابل‌توجهی برخوردار شوند.این مقایسه نشان می‌دهد که بنادر داخلی برای بهره‌برداری کامل از ظرفیت‌های خود، ضمن نیاز به خلاصی از تحریم، به اصلاحات جامعی نیاز دارند.
توسعه زیرساخت‌های بندری، کاهش فرآیندهای زمان‌بر گمرکی، و تقویت سیاست‌های تجاری باید در اولویت قرار گیرند. علاوه بر این، افزایش تعاملات بین‌المللی از طریق انعقاد قراردادهای تجاری، جذب سرمایه‌گذاری خارجی، و به‌کارگیری فناوری‌های روز می‌تواند رقابت‌پذیری بنادر داخلی را در سطح جهانی ارتقا دهد.