بزرگنمايي:

بازار آریا - دنیای اقتصاد - امیر علوی : شواهد حاکی از آن است که در سال جدید میلادی فرصت‌‌‌های زیادی برای صنایع معدنی وجود خواهد داشت. قیمت مهم‌ترین عامل در کاهش یا افزایش انگیزه فعالیت در هر حوزه اقتصادی است. پرش قیمت مواد معدنی در سال‌های اخیر برای بخش معدن ایران که با مشکلات زیادی مواجه است فرصت بزرگی فراهم کرده، فرصتی که اگر غنیمت شمرده شود، راه را به درمان این بخش و بهبود مسیر حرکت کشور باز می‌کند. برای نمونه در فضایی که قیمت مس نسبت به سال‌های قبل وضعیتی مطلوب دارد یا فرصت برای سرمایه‌‌‌گذاری در باطله‌‌‌ها و فروش مواد حاصل از آنها به قیمت‌های گزاف فراهم است، امکان این وجود دارد که بخش معدن بتواند از محل این عایدی، در حوزه ایمنی، هوش مصنوعی، دیجیتالی شدن و... سرمایه‌‌‌گذاری کند.
بخش معدن ایران، با برخورداری از ذخایر غنی و متنوع، یکی از پایه‌‌‌های استراتژیک اقتصاد کشور به‌‌‌شمار می‌رود. با این حال، چالش‌‌‌هایی مانند ایمنی پایین معادن، نبود فناوری‌‌‌های نوین و محدودیت‌های سرمایه‌‌‌گذاری، توسعه این بخش را با موانع جدی روبه‌‌‌رو کرده است. ورود به فاز صادرات‌‌‌محوری تصمیم مهمی است که با گرای رشد قیمت مواد معدنی باید به دستور کار اصلی بخش معدن تبدیل شود.
از سوی دیگر، در سطح جهانی، صنایع معدنی در سال 2025 در حال تجربه تحولات بنیادین هستند. استفاده از فناوری‌‌‌های پیشرفته مانند هوش مصنوعی، عملیات از راه دور و حسگرهای هوشمند در کنار تمرکز بر کاهش اثرات زیست‌‌‌محیطی و ارتقای ایمنی، آینده‌‌‌ای متفاوت برای این صنعت ترسیم کرده است.
در این میان، موضوعات اجتماعی، محیط‌زیستی و حاکمیتی (ESG) نیز به اولویت شرکت‌های معدنی تبدیل شده و تلاش‌‌‌ها برای کاهش انتشار کربن و استفاده از انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر با حمایت دولت‌‌‌ها شدت گرفته است. ورود سرمایه‌‌‌گذاران بین‌المللی به پروژه‌‌‌های معدنی در منطقه خاورمیانه و افزایش دخالت دولت‌‌‌ها در تسهیل پروژه‌‌‌ها، از دیگر روندهایی است که آینده صنعت معدن را دگرگون خواهد کرد.
این گزارش به بررسی چشم‌‌‌انداز صنعت معدن ایران و جهان، فناوری‌‌‌های نوظهور و نقش مسوولیت‌‌‌پذیری اجتماعی در شکل‌‌‌دهی آینده این بخش حیاتی می‌‌‌پردازد. آیا ایران می‌تواند با استفاده از فرصت‌‌‌های موجود و غلبه بر چالش‌‌‌ها، جایگاه خود را در صنعت معدن جهانی ارتقا دهد؟
وضعیت معادن در ایران
بخش معدن یکی از بخش‌‌‌های استراتژیک اقتصاد ایران است که با داشتن ذخایر غنی معدنی مانند مس، آهن، زغال‌‌‌سنگ، طلا، سرب و روی، پتانسیل بالایی برای رشد و توسعه دارد. این بخش سهم قابل‌‌‌توجهی در تولید ناخالص داخلی و اشتغال‌زایی دارد، اما چالش‌‌‌های متعددی پیش روی آن قرار دارد.
یکی از مهم‌‌‌ترین معضلات این حوزه، پایین بودن سطح ایمنی معادن است که منجر به بروز حوادث تلخ و مرگبار می‌شود. حادثه معدن زغال‌‌‌سنگ طبس در 31 شهریور سال 1403، که منجر به جان‌باختن تعدادی از معدنچیان شد، نمونه‌‌‌ای از این مشکلات است. نبود تجهیزات مدرن، نظارت ناکافی، و ضعف در آموزش نیروی انسانی از جمله عواملی هستند که ایمنی معادن را تهدید می‌کنند.
علاوه بر این، محدودیت‌های فناورانه، تحریم‌‌‌های اقتصادی، و کمبود سرمایه‌‌‌گذاری داخلی و خارجی نیز بر کارآیی و رقابت‌‌‌پذیری این صنعت تاثیر منفی گذاشته‌‌‌اند. کوچک مقیاس بودن ضعف زیرساخت‌‌‌های حمل‌‌‌ونقل و لجستیک و نبود قوانین شفاف و سیاست‌‌‌های حمایتی، از دیگر چالش‌‌‌های اساسی این بخش هستند.
با وجود این چالش‌‌‌ها، فرصت‌‌‌های قابل‌‌‌توجهی برای بهبود وضعیت صنعت معدن وجود دارد. استفاده از تکنولوژی‌‌‌های نوین، تقویت بخش خصوصی، و اصلاح ساختارهای مدیریتی و نظارتی می‌تواند ایمنی و بهره‌‌‌وری معادن را افزایش دهد. همچنین، افزایش تقاضای جهانی برای مواد معدنی فرصتی برای رشد صادرات و ارزآوری ایجاد کرده است.
ضرورت دارد که برنامه‌‌‌ریزی دقیق و سرمایه‌‌‌گذاری هدفمند در کنار اجرای استانداردهای ایمنی، به توسعه پایدار این صنعت و جلوگیری از تکرار حوادث تلخ کمک کند. صنعت معدن با مدیریت صحیح می‌تواند به یکی از ارکان اصلی رشد اقتصادی کشور و افزایش ثروت و اشتغال تبدیل شود.
در 2025 چه در انتظار ماست؟
صنایع معدنی در سال 2025 شاهد تحولات سریع تر در زمینه فناوری‌‌‌های جدید، تمرکز بر محیط‌زیست، مسائل اجتماعی و حاکمیت (ESG)، افزایش مسوولیت‌‌‌پذیری در اکتشافات معدنی و افزایش دخالت دولت‌‌‌ها در این صنعت خواهند بود. به گفته یکی از شرکای یک شرکت معدنی بزرگ جهان، این روند‌‌‌ها فراتر از صنعت معدن هستند اما در این بخش به‌‌‌طور خاص اهمیت دارند.
در زمینه تحولات فناورانه، استفاده از فناوری‌‌‌های نوین به‌ویژه هوش مصنوعی برای بهبود بهره‌‌‌وری و عملیات معدن‌‌‌کاری افزایش خواهد یافت. البته موانعی مانند عدم پذیرش هوش مصنوعی به دلیل ثابت نشدن اثربخشی آن و نبود مقررات مرتبط با آن وجود دارد. باید گفت سه رکن اصلی تحولات فناورانه تغییر نگرش سنتی، ادغام فناوری‌‌‌های نوین و همکاری‌‌‌های استراتژیک بین بخش‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌های فناوری و معدن است. برای نمونه در سال 2023 می‌توان به همکاری بین مایکروسافت و شرکت BHP در معدن مس و قرارداد میان US STEEL و Google cloud اشاره کرد.
همچنین معادن نقشی اساسی در تامین مواد خام ضروری برای انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر و باتری‌‌‌ها ایفا می‌کنند. علاوه بر این در زمینه اهداف کاهش کربن، شرکت‌های بزرگ معدنی به کاهش انتشار گازهای گلخانه‌‌‌ای تا سال 2050 متعهد شده‌‌‌اند. با این‌‌‌حال، سیاست‌‌‌های قوی‌‌‌تر دولتی برای تسریع این روند مورد نیاز است. در مقابل بازگشت ترامپ به کاخ سفید ممکن است بر سرعت گذار انرژی تاثیر بگذارد، اما هنوز باید منتظر نتایج بود.
از طرف دیگر برای دست‌‌‌یابی به آینده پایدار در صنایع معدنی باید تمرکز بر کاهش اثرات زیست محیطی باشد. به عبارت دیگر معدن‌‌‌کاری مسوولانه با هدف کم کردن اثرات محیط‌زیستی و افزایش منافع جوامع محلی ضروری است. موضوعات ESG شامل کاهش انتشار کربن، حفاظت از منابع طبیعی، افزایش ایمنی در عملیات‌‌‌های معدنی و استفاده از انرژی‌‌‌های تجدیدپذیر از جمله این موارد هستند.
در آخر نیز انتظار می‌رود در سال پیش‌‌‌روی میلادی شاهد افزایش دخالت دولت‌‌‌ها و حمایت از مشارکت‌‌‌های استراتژیک بین شرکت‌های خصوصی و دولت‌‌‌ها به‌ویژه در زمینه تامین داده‌‌‌ها و تسهیل پروژه‌‌‌ها باشیم. همچنین ورود صندوق‌های ثروت ملی خاورمیانه به بخش معدن، با تمرکز بر زنجیره‌‌‌های تامین مواد معدنی و هاب‌‌‌های فرآوری تاثیرگذار است. علاوه بر این‌‌‌ها توسعه اکتشافات معدنی و زیرساخت‌‌‌ها در عربستان یک روند درحال رشد برای آینده تلقی می‌شود. بنابراین به‌‌‌طورکلی در سال 2025 استفاده از فناوری‌‌‌های نوین، گذار انرژی، مسوولیت‌پذیری اجتماعی و دخالت دولت‌‌‌ها از موضوعات محوری بخش معدن خواهند بود. این روندها نشان‌دهنده تغییرات اساسی در این صنعت سنتی برای سازگاری با نیازهای جهانی آینده پایدار هستند.
مهم‌ترین فناوری‌‌‌ها در 2025
داده‌‌‌ها نشان از آن دارد که بالاترین نرخ پذیرش در میان فناوری‌‌‌های مورد بررسی به امنیت سایبری دارایی‌‌‌ها تعلق گرفته که بیانگر افزایش نگرانی‌ها در مورد حملات سایبری و محافظت از زیرساخت‌‌‌های دیجیتال در صنعت معدن است. به زبان اعداد انتظار می‌رود 75‌درصد از صنعت معدن تا سال 2025 از این فناوری استفاده کنند. این فناوری اغلب به عنوان یکی از اولین اقدامات برای حفاظت از دارایی‌‌‌های معدنی اجرا می‌شود. هزینه نسبتا معقول و تقاضای بالا برای حفاظت از تجهیزات و داده‌‌‌ها پذیرش آن را تسریع کرده است.
کارگر متصل یا Connected Worker در جایگاه بعدی قرار گرفته است. این فناوری احتمالا از پذیرش 50درصدی در میان شرکت‌های معدنی برخوردار خواهد بود. به این معنی که نیمی از نیروی کار با استفاده از فناوری‌‌‌های ارتباطی و متصل فعالیت خواهند کرد. این فناوری شامل تجهیز کارگران با دستگاه‌‌‌های متصل (مانند دستبندهای هوشمند، عینک‌‌‌های واقعیت افزوده، یا تبلت‌‌‌های مقاوم) است که اطلاعات لحظه‌‌‌ای را فراهم می‌کنند. هدف اصلی، افزایش ایمنی، بهره‌‌‌وری، و کاهش اشتباهات انسانی است. پیچیدگی پیاده‌سازی در محیط‌‌‌های معدنی، مانند زیرزمین یا مناطق دورافتاده و نیاز به سرمایه‌‌‌گذاری اولیه بالا و آموزش کارگران منجر به پذیرش متوسط شده است.
مرکز عملیات از راه دور یا Remote Operation Center نیز نرخ پذیرشی برابر با 30‌درصد را خواهد داشت که نشان‌دهنده اهمیت مدیریت از راه دور در عملیات معدنی است. این فناوری اجازه می‌دهد تا عملیات‌‌‌های معدنی از مراکز دورتر نظارت و کنترل شوند. این فناوری موجب می‌شود بهره‌‌‌وری افزایش یافته و خطرات کارگران کاهش یابد.
سه مورد تحلیل پیشرفته، تکنولوژی چاپ سه بعدی و عملیات خودکار هر کدام نرخ پذیرش 25 درصدی را در سال پیش‌‌‌روی میلادی به خود اختصاص داده‌‌‌اند. از تحلیل‌‌‌های پیشرفته جهت بهینه‌سازی عملیات استفاده خواهد شد. چاپ سه‌بعدی می‌تواند در بخش‌‌‌هایی مانند تعمیر تجهیزات و تولید قطعات کاربرد داشته باشد. عملیات خودکار نیز بخشی از روند رو به رشد اتوماسیون در صنعت معدن است.
حسگرهای هوشمند با نرخ پذیرش 20 درصدی در رتبه بعدی قرار گرفته‌‌‌اند. از این فناوری برای جمع‌آوری و تحلیل داده‌‌‌ها در محیط‌‌‌های معدنی استفاده می‌شود. در انتها نیز پلتفرم‌‌‌های یکپارچه قرار گرفته‌‌‌اند که پایین‌‌‌ترین نرخ پذیرش را داشته‌‌‌اند. این تکنولوژی نرخ پذیرش 15 درصدی داشته که نشان می‌دهد هنوز در مراحل اولیه پذیرش قرار دارد.