بزرگنمايي:

بازار آریا - دنیای اقتصاد : احداث سد پاشدان روی رودخانه هریرود در مرز ایران و افغانستان نگرانی‌ها از حقابه ایران و تامین آب شرب خراسان رضوی را تحت‌الشعاع قرار داده است. با توجه به تاکیدات بر دیپلماسی آب در دولت چهاردهم باید دید مقامات چه راهکاری را تدبیر خواهند کرد.
طالبان مسیر رودخانه دیگری را هم به ایران سد کرد؛ این‌بار «هریرود». ایجاد سد جدید روی آب این رودخانه تبعات زیادی به دنبال دارد و می‌تواند منبع اصلی تامین آب شرب 2 میلیون شهروند ساکن خراسان رضوی را تحت‌الشعاع قرار دهد. پیش از این هم ایران بر سر انحراف آب رود هیرمند مذاکرات بسیاری با طالبان انجام داد، اما همچنان آب به صورت قطره‌چکانی به هامون می‌رسد. با توجه به تصریح مقامات بر حقابه ایران از افغانستان و تاکید وزیر امور خارجه ایران بر دیپلماسی آب در دولت چهاردهم باید دید که مسوولان این‌بار چه راهکاری برای برون‌رفت از این وضعیت در پیش خواهند گرفت.
هشدار رسانه‌ها
سال‌هاست که خاورمیانه به دلیل تغییرات اقلیمی و ناکارآمدی در استفاده از توزیع آب با خشکسالی‌های وسیع روبه‌رو است. در این میان برخی از کشورها همچون افغانستان از دادن حقابه ایران از رود هیرمند سر باز می‌زنند و به تازگی هم روی هریرود سد جدید احداث کرده‌اند. این در حالی است که رودخانه هریرود با طول حدود 1100 کیلومتر از ارتفاعات مرکزی افغانستان سرچشمه گرفته، پس از تشکیل قسمتی از مرز افغانستان، ایران و ترکمنستان در نهایت در ریگزارهای قره قوم ترکمنستان جذب می‌شود. مساحت حوزه هریرود 112هزار و 200 کیلومتر مربع است که 35 درصد در افغانستان، 44 درصد در ایران و 21 درصد آن در ترکمنستان قرار دارد. به گزارش خبرگزاری فارس، مساله اما اینجاست که همزمان با آبگیری سد پاشدان در افغانستان، جریان رودخانه هریرود به عنوان اصلی‌ترین منبع آب شرب استان خراسان رضوی مختل می‌شود. هریرود پس از گذر از افغانستان به مرز ایران می‌رسد و منبع اصلی تامین آب شرب بیش از 2 میلیون ایرانی ساکن استان خراسان رضوی است. حالا هیات حاکمه افغانستان جایی حوالی هرات روی یکی از سرشاخه‌های هریرود سدی به نام پاشدان ساخته و آن را آب‌گیری کرده است. پیش از این رسانه‌ها هشدار داده بودند که احداث سدهایی چون سلما، کمال‌خان و سد جدید پاشدان در مرزهای شرقی ایران، زنگ خطر کاهش هرچه بیشتر حقابه ایران از هیرمند و هریرود را به صدا درمی‌آورد. حتی روزنامه اطلاعات نوشت: «رفتار غیردوستانه حاکمیت افغانستان با منابع آبی ایران در شرق کشور ادامه دارد و علاوه بر موضوع حل نشده پرداخت حقابه ایران از هیرمند و بهانه‌جویی‌های مداوم در برابر آن، اکنون تداوم احداث و بهره‌برداری از سدهای جدید افغانستان می‌رود که ماجرا را پیچیده‌تر کرده و چالشی برای منابع آب شرق کشور ایجاد کند.» تازه دو ماه بعد نمایندگان مجلس هم مخالفت خود را نشان دادند و ابوالفضل ظهره‌وند، عضو کمیسیون امنیت و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی با بیان اینکه مساله آب یک مولفه راهبردی است، عنوان کرد: «آب یک مولفه راهبردی ویژه در روابط ما با افغانستان است. متاسفانه به دلیل عدم نگاه جامع به روابط در سال‌های اخیر ما خسارت خوردیم و الان هم دوستانی که دنبال رابطه تمام و کمال با طالبان بودند پاسخگوی این خسارت‌ها نیستند و امروز می‌بینیم که طرف‌های مقابل در این قضیه کوتاهی ندارند؛ یعنی مثل ترکیه، آذربایجان و قطر.» روزنامه «دنیای اقتصاد» نیز در چندین گزارش به این موضوع پرداخته و آن را خطری جدی برای آینده منابع آبی ایران عنوان کرده بود.
آب به عنوان اهرم سیاسی؛ چه باید کرد؟
جعفر حق‌پناه، استاد دانشگاه و کارشناس مسائل افغانستان در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» گفت: در افغانستان هر حکومتی با هر گرایش فکری و ایدئولوژیک روی کار بیاید با مساله آب به عنوان یک ابزار سیاسی جهت موازنه‌گری و تنظیم سیاست خارجی با دولت‌های همسایه رفتار می‌کند. در واقع از منظر افغانستانی‌ها آب تنها مزیت ژئوپلیتیک و ثروت و ابزار چانه‌زنی و موازنه‌سازی آنها با قدرت‌های رقیب است چون تقریبا در مقابل تمام همسایه‌های خود‌ منهای چین در موقعیت بالا دست قرار گرفته‌اند و منابع آب سرشاری دارند که بخش عمده آن از کشور خارج می‌شود و تلقی عمومی این است که چون افغانستان نتوانسته از ظرفیت‌های خود‌ استفاده کند، بنابراین وضعیت برعکس شده و آنها به کشوری نفوذپذیر و ضعیف تبدیل شده‌اند. حق‌پناه افزود: پس از منظر آنها برای موازنه‌سازی و مقابله با تحرکات قدرت‌های منطقه بهترین چاره استفاده از منابع آبی به عنوان یک سلاح است. بنابراین رویکردی که در افغانستان هم در دوران پادشاهی و سپس در دوران جمهوری و حتی در زمان جهادیون و پس از آن جمهوریت 20 سال گذشته و طالبان دنبال شده است این بوده که از آب به عنوان یک ابزار استفاده کنند. در واقع این موضع برای آنها صرفا یک پدیده اقتصادی نبوده و سد‌سازی‌ها و احداث کانال‌ها و تونل‌ها در این راستا انجام شده است. این کارشناس مسائل افغانستان در ادامه ابراز کرد: طبیعتا در ایران این وضعیت هم در حوزه آبریز هیرمند در جنوب و اخیرا هم در حوزه هریرود در شمال از قدمت بیشتری برخوردار است. اما طبعا به ایران محدود نخواهد بود. درحال حاضر طالبان از یک‌سو اقداماتی را در کابل‌رود، برای مهار آب‌هایی که به سمت پاکستان می‌رود انجام داده است و از سوی دیگر با احداث کانال‌هایی در قوچ‌تپه واقع در شمال کشور، حرکت مشابهی را برای موازنه‌سازی قدرت با کشورهای آسیای مرکزی در دست اقدام دارد. بنابراین باید نگاه موسعی به این موضوع داشت و صرفا آن را به ساخت یک سد یا یک تصمیم و اتفاق محدود نکرد. حق‌پناه درباره اینکه چه باید کرد اظهار کرد: بر این اساس راه‌حل هم باید در حوزه‌های موسع و فراگیری دنبال شود و به نظر می‌رسد که یکی از راه‌های پیشنهادی این می‌تواند باشد که ما به این مقوله صرفا به عنوان یک امر اقتصادی و سیاسی نگاه نکنیم و موضوع کشت فراسرزمینی و جایگزین تا آب مجازی و همین‌طور توجه به ابعاد محیط‌زیستی این مساله را برجسته کنیم تا به یک راه‌حل برسیم. همچنین مساله را تا حدی در ابعاد بین‌المللی تعریف کنیم.
چرا دیپلماسی آب به نتیجه نمی‌رسد؟
یک دهه پس از آب‌گیری سد سلما، این برای دومین بار است که افغانستان روی هریرود مانع بنا کرده و جریان آب به سمت ایران و ترکمنستان را مختل می‌کند. یک شرکت آذربایجانی با 18 ساعت کار روزانه ساخت سد پاشدان را با سرعت به مرحله آب‌گیری در روز‌های گذشته رساند. طالبان می‌گوید که پس از آب‌گیری سد پاشدان، 13 هزار هکتار زمین کشاورزی سیراب می‌شود، اما تجربه سدسازی نشان داده که چند صد هزار هکتار اراضی در پایین‌دست واقع در افغانستان به دلیل نرسیدن آب از بین خواهد رفت. وزارت انرژی و آب افغانستان اعلام کرده که دورخیز برای سدسازی روی هریرود به سلما و پاشدان ختم نمی‌شود و ساخت دو سد تیرپل و گفگان نیز در دستور کار قرار دارد. بسیاری از کارشناسان ایران و افغانستان معتقدند که در حال حاضر افغانستان با برپایی چندین سد موضع بالا را گرفته و چندان به فکر دیپلماسی آب نیست. برخی دیگر از کارشناسان این حوزه پیش از این در گفت‌وگو با «دنیای اقتصاد» عنوان کرده بودند که امکان مذاکره با توجه به موضوعات برق و مهاجران با افغانستان وجود دارد. این در حالی است که بسیاری از مسوولان بارها و بارها بر دیپلماسی آب تاکید کرده‌اند و سال گذشته سید‌حسین موسوی‌فر، رئیس مرکز امور بین‌الملل و کنوانسیون‌های سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره اقدامات این سازمان در پیگیری حقابه هیرمند گفته بود: «به لحاظ قانونی متولی حقابه رودخانه‌های مرزی از جمله هیرمند وزارت نیرو است که باید با همکاری وزارت امور خارجه پیگیری کند، اما این دلیل نمی‌شود در موضوعاتی که به سازمان حفاظت محیط‌زیست مربوط می‌شود، ما منفعل باشیم.» چنانچه شاهد بودیم، چند ماه بعد، تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که طالبان مانند سال‌های گذشته سیلاب هیرمند را به بیابان گودزره انحراف داده است.
آب منحرف شده مساحتی بالغ بر 400 کیلومتر مربع از گودزره را پوشانده و آب شیرین رودخانه هیرمند را به تلخاب تبدیل کرده است. کار به جایی رسید که در دولت سیزدهم، شهید سید ابراهیم رئیسی در مورد آب رودخانه هیرمند اولتیماتوم داده بود: «می‌خواهم به حاکمان افغانستان عرض کنم که این سخن بنده را مطلب عادی تلقی نکنند، بسیار جدی بگیرند؛ به مسوولان و حاکمان افغانستان اخطار می‌کنم که حق مردم و منطقه سیستان و بلوچستان را سریعا بدهند.» این اولتیماتوم بلافاصله با واکنش طالبان مواجه شد و وزارت خارجه کشورمان در بیانیه‌ای انتقادی به اظهارات مقامات طالبان پاسخ داد. به نظر می‌رسد که این اولتیماتوم هم کارساز نبوده و همچنان طالبان به رویکرد خود در زمینه سدسازی و انحراف رودخانه‌های مهم مشترک میان ایران و افغانستان ادامه می‌دهند. هر چند همین چند ماه پیش سخنگوی صنعت آب با تاکید بر اینکه هیچ‌گاه از حقابه هیرمند عقب‌نشینی نخواهیم کرد، گفت: «مجموعه اقداماتی که در حوزه تامین آب سیستان انجام دادیم مطلقا جایگزین حق آب ایران از هیرمند نیست، اینها راهبردهایی است تا هرگز مردم سیستان و بلوچستان و زاهدان نگران وضعیت وخیم و لاینحل آب نباشند.» با این وجود طالبان نه فقط هیرمند را منحرف کرده بلکه این‌بار سدهایش آب هریرود را بسته است و باید دید که این‌بار مسوولان دولت چهاردهم چه اقدامی برای رسیدن آب به ایران انجام می‌دهند.