بزرگنمايي:

بازار آریا - معصومه اسدی عضو هیات‌علمی پژوهشکده حفاظت خاک و آبخیزداری دنیای اقتصاد : انسان برای ادامه حیات به سه عنصر آب، غذا و خاک وابسته است. با آلودگی هوا، زمین و خاک و به‌تبع آن غذا، آب و محیط‌زیست نیز تحت‌تاثیر قرار می‌گیرند. خاک به‌عنوان بستری واسط و رابط بین آب و هوا نقش بسیار مهمی در انتقال آلودگی ایفا می‌کند. این منبع حیاتی از منابع مختلف در معرض آلودگی قرار می‌گیرد. امروزه از میان منابع آلاینده، معادن فعال (آلودگی صنعتی)، مصرف سوخت‌های فسیلی (آلودگی‌‌‌‌های نفتی)، کودها و سموم کشاورزی مهم‌ترین عوامل آلودگی بیوسفر محسوب می‌شوند. یکی از منابع آلودگی خاک که کمتر مورد‌توجه قرار می‌گیرد باران‌‌‌‌های اسیدی است که در اثر آلودگی و دود کارخانه‌‌‌‌ها در شهر‌‌‌‌های صنعتی و پرجمعیت دیده می‌شود.
باران اسیدی در آلودگی‌‌‌‌های خاک بدترین نوع آلودگی محسوب می‌شود؛ چراکه در وهله اول باعث ازبین‌رفتن پوشش‌‌‌‌های جنگلی و در وهله دوم باعث آلودگی منابع آب در حد وسیع می‌شود. گرچه خود آلودگی خاک هم مانند سایر آلودگی‌ها مثل هوا و آب قابل‌مشاهده و درک نیست، اما اغلب آثار بلندمدتی بر سلامت انسان و محیط‌زیست دارد و آلودگی خاک خطری جدی برای سلامت انسان و سایر ساکنان کره‌زمین محسوب می‌شود. خاک یک منبع محدود و متناهی است، به این معنی که ازبین‌رفتن و تخریب آن طی طول عمر یک انسان قابل‌بازیابی نیست. خاک در هر جنبه‌ای از زندگی شامل غذا، آب، هوا و سلامت نقش دارد. سازمان خواربار و کشاورزی ملل‌متحد(فائو) تخمین می‌زند که تولید 95‌درصد غذای ما به‌صورت مستقیم و غیر‌مستقیم با خاک در ارتباط است. بر همین اساس، آلودگی خاک یک خطر واقعی و بسیار جدی است. انباشت آلودگی‌ها در بافت‌های موجودات زنده که به‌نام انباشت زیستی شناخته می‌شود، می‌تواند رخ‌دهد.
تاثیر خاک آلوده بر سلامت انسان
زمانی‌که ‌بار اضافه بر خاک وارد می‌کنیم، دیگر نباید انتظار پالایش کارآمد سموم را داشته باشیم. اگر میزان سموم بیش از ظرفیت خاک برای پالایش آنها شود، این آلاینده‌ها به بخش‌های دیگر محیط‌زیست مانند زنجیره غذایی، نفوذ می‌کنند. در نهایت، آلودگی خاک به واسطه کاهش بازده و کیفیت محصول بر امنیت غذایی تاثیر می‌گذارد، به این معنی که موجودات زنده از جمله انسان‌ها به منابع غذایی سالم و ایمن کم و کمتری دسترسی خواهند داشت. خاک آلوده به عناصر خطرناک مانند سرب، آفت‌کش‌ها یا محصولات دارویی، مانند مختل‌کننده‌های غدد درون‌ریز، می‌تواند خطر بیماری‌های مزمن از جمله مشکلات قلبی و سرطان را افزایش دهد. بنابر گزارشی که در سال‌2012 توسط مراکز کنترل و پیشگیری از بیماری آمریکا منتشر شد، سرب به هر مقداری می‌تواند برای کودکان مضر باشد. این آلاینده‌ها به بخش‌های دیگر محیط‌زیست، مانند زنجیره غذایی، نفوذ می‌کنند. در نهایت، آلودگی خاک به واسطه کاهش بازده و کیفیت محصول بر امنیت غذایی تاثیر می‌گذارد، به این معنی که موجودات زنده از جمله انسان‌ها به منابع غذایی سالم و ایمن کم و کمتری دسترسی خواهند داشت.
منابع آلوده‌کننده خاک
آلودگی هوا در کنار تغییر الگوهای بارش، گرم‌شدن کره‌زمین، تخریب لایه ازن با ایجاد باران‌های اسیدی می‌تواند نقش بسزایی در انتقال آلودگی خاک و در نهایت تغییر و تخریب اکوسیستم داشته‌باشد. به‌طور کلی منشأ اصلی آلودگی خاک، آلاینده‌های صنعتی، آلاینده‌های نفتی، آلاینده‌های شهری (مواد زائد و زباله‌ها) و آلاینده‌های کشاورزی هستند. یکی از مهم‌ترین آلاینده‌های خاک، فلزات سنگین هستند که باعث کاهش کیفیت خاک و در نتیجه کاهش کارکرد مطلوب آن می‌شوند. خاک مکان ورود مهمی برای فلزات سنگین در اکوسیستم‌های خشکی است. فلزات سنگین گروهی از فلزات و شبه فلزات هستند که میزان کم آنها نیز سمی و خطرناک است. فلزات سنگین عمدتا با منشأ طبیعی و انسانی در خاک وجود دارند: منابع طبیعی شامل ورود فلزات سنگین از طریق فرسایش مواد موجود در خاک بوده و بنابراین با زمین‌شناسی منطقه مرتبط است. صنایع آهن و فولاد، معدن کاری، حمل‌ونقل جاده‌ای، تولید سوخت، انتقال انرژی، کشاورزی متراکم، آبیاری با فاضلاب، انباشتن لجن، سوزاندن پسماند و به‌ویژه استفاده از کودها و مواد شیمیایی در کشاورزی از منابع انسانی بسیار مهم ورود فلزات سنگین به اکوسیستم خاک هستند. آلودگی فلزات سنگین نه‌تنها به‌طور مستقیم بر خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک، کاهش فعالیت زیستی و کاهش دستیابی زیستی مواد مغذی خاک تاثیر می‌گذارند، بلکه همچنین خطر جدی برای سلامتی انسان از طریق ورود در زنجیره غذایی و امنیت زیست‌محیطی از طریق نفوذ در آب‌های زیرزمینی محسوب می‌شوند.
راهکارهای کاهش آسیب‌‌‌‌پذیری خاک
خاک یکی از منابع مهم و ارزشمند طبیعت است که حدود 95‌درصد غذای انسان از آن حاصل می‌شود. بدون داشتن خاک سالم، حیات و زندگی روی زمین امکان‌پذیر نخواهد بود، بنابراین برنامه‌ریزی برای داشتن خاکی سالم لازمه بقای انسان است. علاوه‌بر فرهنگ‌سازی در زمینه بازیافت و کاهش مصرف، به‌عنوان یک جامعه می‌توانیم برای اعمال کنترل دقیق‌تر بر فعالیت‌های صنعتی و میزان انتشار گازها و ضایعات مضر فشار بیشتری بر دولت‌های محلی و منطقه‌ای وارد کنیم. در مواجهه با آلودگی خاک اما به‌نظر می‌رسد که راهکارهایی برای مقابله با آن اندیشیده شده‌است؛ رفع آلودگی خاک و بهبود کیفیت محصولات کشاورزی با مواد نانو یکی از این راهکارها است. به‌علاوه خاک‌ها با داشتن قدرت خود پالایی به‌عنوان پالاینده طبیعت محسوب می‌شوند که عمدتا این قابلیت خود را با کمک آب و میکروارگانیسم‌‌‌‌ها انجام می‌دهند. خاک همچنین به‌عنوان تامین‌کننده مواد غذایی، خاصیت تصفیه کنندگی را در اثر خواص فیزیکی (عمل نفوذ آب از منافذ)، شیمیایی (جذب سطحی و تبخیر) و زیستی (تجزیه و فساد مواد آلی) آنها حاصل می‌کند.
کارشناسان معتقدند اگر برنامه مدیریتی پایدار سلامت خاک را در اولویت قرار دهیم همچنان امکان احیای آن به‌صورت خودپالایی و روش‌های نوین وجود دارد. به‌طور کلی دو روش اصلی در پاکسازی خاک‌های آلوده وجود دارد:
پاکسازی در محل آلوده (In situ): خاک را در محل واقعی و به‌صورت درجا ترمیم می‌کنند.
پاکسازی خارج از محل آلوده (Ex situ): خاک آلوده را تا عمق مشخصی حفاری و از منطقه دور‌کرده و در محلی دیگر آن را ترمیم و احیا می‌کنند.روش‌های ترمیم خاک شامل استفاده از آب برای خارج‌کردن آلاینده‌ها ، استفاده از حلال‌های شیمیایی و روش‌های اصلاح خاک به‌طور کلی به 3 دسته تقسیم می‌شوند و عبارتند از: روش‌های شیمیایی و بیولوژیکی، روش‌های انتقال، جداسازی و استخراج و همچنین روش‌های جامدسازی، تثبیت و نگهداری؛ در واقع راه اصلی حفاظت از خاک جلوگیری از ورود آلاینده‌ها است. گذشته از بحث خودپالایی خاک، روش‌هایی که برای تصفیه خاک از آن بهره گرفته می‌شود گرچه می‌تواند در مقیاس‌های کوچک در مناطق خاصی که امکان دسترسی به آن را دارند کارآمد باشد، اما این روش‌ها علاوه‌بر اینکه راهکارهایی پایدار محسوب نمی‌شوند، در مقیاس کلان از توان پاسخگویی مناسب برخوردار نیستند و حتی این امکان وجود دارد، محصولاتی که جهت پلایش خاک تهیه می‌شوند در آینده سبب تولید آلودگی بیشتر خاک شوند چراکه عمدتا در این راهکارها از محصولات صنعتی بهره گرفته می‌شود که عامل اصلی آلودگی خاک هستند.